مقدمه‌ای بر دفتر تاریخ معماری و ...

معمارنت- پروژۀ تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران در معمارنت، با هدف مستندسازی مجموعۀ اطلاعاتی از گذشتۀ نه چندان دور این حوزه انجام می‌شود که در عرصه‌های گوناگون جامعۀ امروز باقی مانده‌اند؛ اما علی‌رغم کوشش‌های انجام شده تاکنون مورد جمع‌آوری و پرداخت قرار نگرفته‌اند.
این مستندسازی تنها با رویکرد جمع‌آوری علمی و طبقه‌بندی یافته‌ها انجام می‌شود و هدف از آن ثبت و ضبط اسناد و اطلاعات پراکنده و تجربیات مکتوب‌نشدۀ حوزۀ معماری و شهرسازی مدرن در ایران است و می‌کوشد با ایجاد آرشیوی شفاف و غیرگزینشی، این یافته‌ها را از فراموشی نجات داده و آنها را در اختیار پژوهشگران و وارثان آیندۀ این حوزه قرار دهد.
برای پرداختن به این حوزۀ وسیع نیاز به تحدید موضوع مورد بررسی و تدقیق روش‌های جمع‌آوری اطلاعات دربارۀ آن داریم. ابتدا چند زیربخش کلی در حوزۀ معماری و شهرسازی معاصر را مشخص می‌کنیم و سپس با دسته‌بندی این بخش‌ها و روش‌های پرداختن به آنها رویکرد خود را در مواجهه با یافته‌های جمع‌آوری شده مشخص می‌نماییم.
هر حوزۀ حرفه‌ای شامل منظومه‌ای از روابط میان فعالان و مراجعان و ناظران آن است و ورودی‌ها و محصولاتی دارد. شناسایی گره‌ها، نقاط حیاتی، افراد کلیدی و رویدادهای تاریخی این منظومۀ پیچیده از عناصر تشکیل‌دهندۀ حوزۀ حرفه‌ای برای شناخت تاریخ آن ضروری به نظر می‌رسد؛ زیرا که هرکدام از این عناصر بازیگری است که شیوۀ منحصر به فرد عملکرد آن در خلال مقتضیات زمان و مکان‌اش، فرآیند تکوینی تاریخ را شکل داده است. بنابراین در حوزۀ معماری و شهرسازی نیز ما با سه سطح فعالان، پروژه‌ها و عوامل غیرمادی در این عرصه روبرو هستیم.

 
فعالان همۀ افراد و نهادهای ذینفع و تاثیرگذار حوزۀ معماری و شهرسازی را دربرمی‌گیرد. گروههایی چون شرکت‌های مهندسان مشاور و معماران، شهرسازان، نقشه‌کش‌های مشغول در آنها، نهادهای سیاستگذاری و مدیریتی، نهادهای تصمیم‌گیر، نهادهای ناظر و تصمیم‌ساز و سرمایه‌گذاران اصلی، نقادان، رسانه‌ها و در نهایت مصرف‌کنندگان.

در سطح پروژه‌ها ما می‌بایست به مجموعۀ ورودی‌ها و خروجی‌های این حوزه بپردازیم که تا حد زیادی ظرفیت‌ها، فرصت‌ها و عملکرد این حوزه را به ما نشان می‌دهد. اطلاعات و سندهای به جا مانده از وضعیت بازار، مواد اولیه و محصولات در دسترس در هر دورۀ زمانی، اسناد به جا مانده از فرآیند ساخت پروژه‎ها، نقشه‌ها، بناهای مشهور و ناشناخته و حتی نامه‌های مرتبط با این پروژه‌ها در این بخش قرار می‌گیرد.

در بخش سوم سخت‌ترین کار پیش‌روی ما است. زیرا موضوع این بخش موضوعی ملموس و عینی نیست و پژوهشگر باید اطلاعات مربوط به آن را از مابه ازاهای مادی مرتبط با آن استنتاج نماید. اطلاعاتی چون روابط دوستانه، چالش‌ها، درگیری‌ها و اختلاف‌ها همچنین سفارش‌ها و سلیقۀ مرسوم در هر دورۀ زمانی به عنوان نیازهای اجتماعی آن دوره و جایگاه عناصر قدرتمند و روابط و نحوۀ تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آن در ارتباط با دیگر عناصر منظومه، در این بخش جای می‌گیرند.
برای پژوهش در هرکدام از این بخش‌ها روش‌های خاصی نیاز است که بسته به جنس اطلاعات و منابعی که با آنها روبرو هستیم تعریف می‌شوند. روش‌هایی چون درست کردن بانک اطلاعاتی، مطالعۀ اسنادی، استفاده از آمارها، برداشت آثار برجامانده با گشت‌های اکتشافی، تحقیق تاریخچۀ افراد و پروژه‌ها، تحلیل محتوای خاطرات و زندگی‌نامه‌های برجا مانده و بسیاری متودهای دیگر. اما این بدین معنی نیست که در هر حوزه ناگزیر به روش‌های خاصی محدود هستیم. نه تنها روش‌هایی که برمی‌گزینیم می‌توانند در آن واحد چند عرصه را پوشش دهند، بلکه اساساً ماهیت پژوهش، ورود از یک سرشاخه و مرتبط شدن با سرشاخه‌های متعدد جدید است. در این روند ممکن است پیدا کردن یک سند ما را با افراد کلیدی آشنا کند که مصاحبه با ایشان طرحی از روابط میان قطب‌های مختلف موثر در آن حوزه را برایمان آشکار نماید؛ یا آنکه در جریان مصاحبه اسناد و تصاویر و نقشه‌های نادر و دور از دسترسی را از منابع مصاحبه‌شونده بدست بیاوریم که گویای بسیاری از مسائل مبهم باشد.
بنابراین دسته‌بندی‌های روشمند تنها نقشۀ راه را برای ما ترسیم می‌کند و هدف‌گذاری در راستای دستیابی به اطلاعات موردنظر را تسهیل می‌نماید؛ وگرنه حوزۀ پژوهش تاریخ اجتماعی مانند تمام دیگر حوزه‌های علوم انسانی دارای ماهیتی کیفی و روابطی متقابل و پیچیده است که مرزبندی مشخصی را برنمی‌تابد. حقیقت در علوم اجتماعی امری غامض است که در هزارتوی روابط اجتماعی، پیوسته از ما روی می‌پوشاند و بنابراین برای ترسیم واقعیت رویدادها و حدس زدن دربارۀ آنچه واقعاً اتفاق افتاده است، به یافته‌های گسترده‌ و نگاهی توصیف‌گر و تیزبین نیازمندیم. از این رو در پروژۀ «تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران» با رویکردی کیفی به سراغ موضوع‌ها می‌رویم و از آن جایی که هر شخصیت و هر سند روایتی از تاریخی را که در آن نقش‌آفرینی کرده است به دست می‌دهد؛ می‌کوشیم تا بیشترین روایت‌ها را جمع‌آوری کنیم. هر روایت قطعه‌ای از تاریخ است و تقابل این روایت‌ها خلاءهای ناگفته در مرزهای منافع افراد و عناصر فعال در حوزۀ تحقیق را نشان می‌دهد.
با این وصف در پروژۀ مذکور معمارنت می‌کوشد تا با حفظ موضع بی‌طرفانۀ علمی، آرشیوی از روایت‌ها، اسناد و داده‌های کمی را در حد توان خود گردهم ‌بیاورد که تحلیل‌گران بتوانند از خلال مطالعه و مقایسۀ آنها مطالعات و تحلیل‌هایی روشنگر از تاریخ گذشته بدست دهند. تحلیل‌هایی که براساس آنها دغدغه‌مندان، مسائل جاری حال حاضر جامعۀ معماری و شهرسازی را بشناسند و برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران برای آینده این عرصه با دیدی روشن‌تر برنامه‌ریزی نمایند.
در این راستا برمبنای شناخت ظرفیت‌های موجود و بسیاری روایت‌های ثبت نشده در تاریخ پرشتاب و فراز و نشیب صدسالۀ اخیر، گام نخست استفاده از تکنیک مصاحبۀ عمیق به شیوۀ تاریخ شفاهی است. در این تکنیک سه عامل مصاحبه کننده، مصاحبه شونده و ابزار ضبط ضروری هستند. بر این اساس هر صدا یا تصویر یا گزارشی که از گذشته بر جای بماند جز تاریخ شفاهی محسوب نمی‌شود. بلکه تاریخ شفاهی فرآیندی منظم و هدفمند از مصاحبه‌هایی با افراد مشخص است که بر محور یک موضوع کلی جمع‌آوری می‌شوند. در این مصاحبه‌ها نیز می‌بایست اخلاق پژوهش رعایت شود و با ایجاد اعتماد میان دو طرف، مصاحبه شونده به اختیار خود در فرآیند گفتگو حضور یابد و سخن بگوید. همچنین مرحلۀ دوم جمع‌آوری اطلاعات در تاریخ شفاهی، مستند و مکتوب کردن مصاحبه‌ها و به تایید رساندن آنها از سوی مصاحبه‌شونده است. در این مرحله اسناد، تصاویر و نقشه‌های تکمیلی به کمک فرآیند مصاحبه آمده و گفته‌ها را مستدل می‌نماید.
مصاحبه‌های صورت گرفته با فعالان عرصۀ معماری در دفتر «تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران» با رعایت این موارد انجام می‌شود و سعی می‌گردد اطلاعاتی متقن به مخاطبان ارائه شود. دست‌اندرکاران این پروژه با ارزیابی اولیه امکانات و شرایط حوزۀ فعالیت پیش‌رو، دریافتند که در اکنون زمانی و توسط آنها مصاحبه با بزرگان معماری و شناخت عوامل تاثیرگذار از خلال مقایسۀ روایت‌های آنها گشوده‌ترین راهی است که می‌توان پیش گرفت. در این فرآیند جلب اعتماد منابع اطلاعاتی و اطلاع‌رسانی صادقانه در جهت ایجاد اعتماد در جامعۀ مخاطب از اولین اولویت‌های پروژه بوده و انتظار می‌رود که این ورود از سطح اول ما را به سطوح دیگر تعیین شده برساند.
امید است در اجرای گام نخست این پروژه عملکرد موثری داشته باشیم.