مروری بر آیین اخلاق حرفه‌ای مهندسان مشاور

معمارنت- «ایمانوئل کانت» فیلسوف روشنگری و نویسنده کتاب «سنجش خرد ناب» که شالوده‌ی فلسفی جامعه مدرن را قوام داد؛ در قرن هجدهم میلادی در آثار خود بیش از هرچیز به بازسازی پایه‌های اخلاقی جهان مدرن پس از فروپاشی جهان کلیسایی پرداخته است. متعاقب آن، پرداختن به مبحث اخلاق اجتماعی براصولی عقلانی به عنوان عنصری که برای شکل‌دادن به ساختار منسجم و متشکل جامعه‌ی جدید لازم به نظر می‌رسید، گسترش پیدا کرد. مبحثی که از دیرباز حقوق و قضا از آن ناشی می‌شد و قوانین بربنیانش مدون می‌گشت و در نهایت با تکیه به سازمان‌دهی نهادهای اجرایی ضمانت اجرا پیدا می‌کرد. به تدریج جامعه مدرن با اتکا به پژوهش‌های وسیع علم تجربی، روند تمایزیابی در رشته‌های گوناگون را طی کرد و به تخصص‌گرایی در بخش‌های مختلف خود روی آورد. یکی از زیرمجموعه‌های جامعه‌ی جدید که خواستگاه طرح مباحث و قواعد اخلاق اجتماعی شد، حوزه‌ی کار و شغل بود. حوزه‌ای که خود به تبع تنوع رشته‌های درونش می‌توانست به بخش‌های گوناگونی تفکیک شود.
اولین آیین اخلاق حرفه‌ای (در جامعه مدرن) را شخصی به نام «توماس پرسیوال» (1804-1740) در حدود سال 1800 یعنی اواخر قرن نوزدهم، در منچستر انگلستان برای حرفه‌ی پزشکی تهیه کرد و از آن پس به تدریج ضرورت تدوین اخلاق حرفه‌ای در زیربخش‌های تفکیک شده کار و شغل مدنظر قرار گرفت. حوزه‌ی حرفه‌ی معماری و شهرسازی هم از این قاعده مستثنی نبود.
گرچه، مردمان ایران از دیرباز و بر بنیان‌های قدیمی و کهن‌ فرهنگ و سنت‌شان اصولی از این دست داشته‌اند؛ اما نمی‌توان به هیچ عنوان آنها را از جنس مباحث مدرن و یا پاسخگوی به نیاز امروز دانست. ورود بحث‌های مربوط به جامعه‌ی مدرن نیز به کشوری مانند ایران که هنوز درباره‌ی تمایزیافتگی ساختارهای اجتماعی آن آرای مختلفی وجود دارد با تاخیر صورت گرفته‌است و از آن جایی که زمینه مناسب برای تبادل آرا در میان گرایش‌های مختلف و شناسایی استدلال برتر با تکیه بر اصول عام‌تر وجود نداشته است، تاخیر به تعلیق پیوند خورده و موجب پخته‌تر شدن دیدگاه‌ها نگشته و حتی می‌توان مدعی شد که تنها موجب شتابزدگی شده‌است. دیدگاه‌هایی که می‌توانست با وارد کردن نقدهای جدید به اصول مدرنیستی اولیه راهی دیگرگونه بیابد. با این وصف واضح است که پی و شالوده‌ی محکم، ما را برای بناکردن سازه‌ای در خور توانا می‌کند؛ پس پرداختن به مباحثی چون اصول و از آن‌جمله اصول اخلاقی  نیز کاربرد داشته و می‌تواند بسیاری از مشکلات ناخواسته ناشی از عمل کردن بدون مشروعیت‌یابی از یک مرجع مشخص را رفع کند.
 اگرچه این موضوع چندان نیز نزد جامعه‌ی معماری و شهرسازی ایران ناآشنا نیست و کتاب‌ها و آیین‌نامه‌هایی به مبحث اخلاق حرفه‌ای پرداختند که درباره‌ی تاثیرگذاری و مرجعیت آنها نمی‌توان قاطعانه نظری داد. به این ترتیب معمارنت برآن است که در گام نخست یک به یک به معرفی آنها پرداخته و برای ایجاد یک توافق عمومی و نزدیک کردن دیدگاه‌ها در آینده زمینه‌ای فراهم نماید. بدین منظور از تمامی نویسندگان این حوزه و کسانی که دغدغه‌ی این مبحث را دارند دعوت می‌شود تا اگر متنی را در این باب می‌شناسند و یا نظری دراین باره دارند ما را یاری نمایند.
و اما
یکی از متن‌های موجود در این زمینه «آیین اخلاق حرفه‌ای مهندسان مشاور» است که به همت «جامعه‌ی مهندسان مشاور»  در خرداماه 1383 تهیه و منتشر شده است. این آیین‌نامه براساس حفظ منافع ملی، محیط‌زیست و فرهنگ، توجه به حقوق کارفرمایان، حرفه مهندسی مشاور و هریک از اعضا و کارکنان آنها نگاشته شده و در تنظیم آن آیین اخلاقی مهندسان مشاور چند کشور از جمله هند، استرالیا، کانادا، آمریکا و همچنین اتحادیه‌ی «فیدیک» مورد مداقه قرار گرفته است. همچنین نظرات و پیشنهادات شرکت‌های عضو این «جامعه» از طریق تکمیل پرسشنامه در نگارش آن دخالت داده شده است.
این آیین‌نامه حول پنج محور اساسی تدوین شده که عبارتند از:
1.    تعهدات مهندسان مشاور نسبت به منافع ملی، محیط‌زیست و فرهنگ.
2.    تعهدات مهندسان مشاور نسبت به کارفرمایان.
3.    تعهدات مهندسان مشاور نسبت به حرفه مهندسی مشاور.
4.    تعهدات مهندسان مشاور نسبت به یکدیگر.
5.    تعهدات مهندسان مشاور نسبت به کارکنان و سهامداران خود.
و تعهدات مربوط به هریک از محورهای بالا در سه سطح تنظیم شده‌است:
-    اصول بنیادین اخلاق حرفه‌ای: اصول و ارزش‌های اخلاقی که جنبه‌ی آرمانی دارند و تنها می‌توان در جهت آنها تلاش کرد و به آنها نزدیک شد. سایر قواعد و معیارهای اخلاقی از این اصول بنیادین نشأت می‌گیرد.
-    معیارهای اخلاق حرفه‌ای: حداکثر سطح اخلاقی رفتار حرفه‌ای است که مهندسان مشاور تحقق آن را ممکن می‌دانند و برای آن می‌کوشند.
-    دستورات اخلاق حرفه‌ای: حداقل سطح اخلاقی رفتار حرفه‌ای است که عدول از آنها موجب تنبیه انضباطی می‌شود.
ساختار آیین نامه در شش فصل اصلی تنظیم شده که هرکدام شامل موارد مشخص اصول، معیارها و دستورها می‌باشند. معرفی این شش فصل به علاوه‌ی خلاصه‌ای از محتوای هربخش در ادامه می‌آید:
فصل اول) ارزش‌ها:
این فصل شامل هشت ارزش تنظیم‌کننده است که معیارهای عمل در حوزه‌ی عملکردی مهندسان مشاور را تعیین می‌کنند. این هشت ارزش عبارتند از: صداقت و درستکاری، بی‌طرفی، امانتداری، صلاحیت حرفه‌ای، مراقبت حرفه‌ای، رفتار حرفه‌ای، پایبندی به منافع ملی و محیط‌زیست و در نهایت صرفه‌جویی.
فصل دوم) اصول و معیارها و دستورات اخلاقی مرتبط با منافع ملی، محیط‌زیست و فرهنگ:
در این فصل اولویت منافع ملی و توجه به حفظ محیط‌زیست و فرهنگ اصل قرار گرفته و معیار این اصل، به حداقل رساندن اثرات نامطلوب ناشی از اجرای طرح‌ها و اتلاف منابع درنظرگرفته شده است.
دستورات منشعب از این معیار اخلاقی هفت مورد مشخص است که مواردی چون رعایت استانداردهای متداول فنی و اصول مدیریت کیفیت، اطلاع‌رسانی به جامعه مهندسان مشاور درباره‌ی طرح‌های مخاطره‌آمیز برای محیط‌زیست و منافع عمومی و آگاه‌سازی کارفرما از نتایج طرح را دربرمی‌گیرد. اما درمورد شرایطی که کارفرمایان به دنبال اعمال غیر اصولی یا غیرقانونی هستند و یا پروژه‌هایی خارج از توان مدیریتی و یا تخصصی آنان است می‌باید از قبول پروژه سرباز زنند. همچنین می‌بایست تعهد نمایند که هیچگونه پرداخت مستقیم یا غیر مستقیم با قصد تحت تاثیر قرار دادن فرآیند انتخاب مجری، تصویب مطالعات و طرح‌های تهیه شده بوسیله مهندس مشاور و تعیین حق‌الزحمه انجام ندهند. در مقابل نیز هیچگونه دریافت مستقیم یا غیرمستقیمی با قصد تصویب کارهای اجرایی انجام شده، از عوامل اجرایی نپذیرند. در آخر نیز ذکر شده که مهندسان مشاور می‌بایست از هم‌صنفی‌های خود که به علت پایبندی به اخلاق حرفه‌ای دچار مشکل یا موانعی شدند، حمایت کرده و از «جامعه» نیز استمداد نمایند.
فصل سوم) اصول، معیارها و دستورات اخلاقی مرتبط با منافع کارفرمایان
اصل بنیادین این فصل خدمات‌رسانی بی‌غرضانه و بی‌طرفانه، با شایستگی و به روش حرفه‌ای به کارفرمایان است. معیارهای اخلاقی ناشی از تعهد نسبت به منافع کارفرمایان غیر از انجام متعهدانه وظایف، جلوگیری از ایجاد  تضاد منافع میان کارفرما و مشاور، کسب اعتماد کارفرما، حفظ استقلال و قضاوت حرفه‌ای و آگاه‌سازی کارفرما نسبت به ابعاد مختلف پروژه در مراحل گوناگون تعریف شده است.
 دستورات ناشی از این معیارها تا حد زیادی وجه عملی همین‌ها هستند؛ برای مثال اینکه مهندسان مشاور نباید کارفرمایان خود را نسبت به انجام خدمات و نتایج آن گمراه کنند؛ یا لزوم حفظ اسرار و اطلاعات کارفرما در فرآیند کار مگر درموارد نقض قانون و یا مسئولیت‌های آیین اخلاقی. همچنین پرهیز از سوءاستفاده از خدمات کارکنان کارفرما در جهت منافع خود یا کم اطلاعی یا ضعف کارفرما در کنترل کیفی کار و مقاومت در برابر برخورد غیرکارشناسانه کارشناسان در رابطه با تایید کار بطوری که مسئولیت و اختیارات حرفه‌ای ایشان را تحت تاثیر قرار دهد.
فصل چهارم) اصول، معیارها و دستورات اخلاقی ناظر بر رابطه مهندسان مشاور با دیگر همکاران حرفه‌ای:
بنیاد این فصل بر رعایت احترام و منافع حرفه‌ای همکاران استوار است. به گونه‌ای که خودداری از اعمالی که حقوق دیگر همکاران را مخدوش کند و پرهیز از به کارگیری روش‌های غیراخلاقی در رقابت‌های حرفه‌ای معیار آن باشد.
قواعد این موارد به طور مشخص می‌گوید که مهندسان مشاور نمی‌بایست در پروژه‌های ناتمام دیگر اعضاء وارد شوند ، نیز مهندسان مشاور نباید کارشناسان دیگر همکاران خود را در دوره قرارداد به استخدام خود درآورند؛ البته این موارد پس از کسب موافقت کتبی آن مشاور یا جامعه مهندسان مشاور مانعی نخواهد داشت. همچنین ایشان باید از دادن هرگونه تخفیف و یا ارائه خدمات مجانی خوداری کرده و بدون کسب مجوز از نتایج پژوهش‌ها و کارهای همکاران استفاده ننمایند. بدیهی است که تخریب شخصیت حرفه‌ای سایر همکاران با هدف پیروز شدن در کار خود نیز از این منظر نکوهیده است.
فصل پنجم) اصول، معیارها و دستورات اخلاقی ناظر بر تعهد مهندسان مشاور نسبت به منافع، حرمت و منزلت حرفه:
حفظ انسجام، حرمت و منزلت حرفه مهندسی مشاور و تلاش برای ارتقاء آن اصل کلی و بدیهی است که شاید نیازی به تذکر آن نباشد؛ اما در معیارهای «جامعه» اینگونه تصریح می‌شود:
مهندسان مشاور با عملکرد مناسب و نظارت درون صنفی به عملکرد دیگر مشاوران و نیز با به روز نگه داشتن دانش و تخصص خود اعتماد عمومی را نسبت به این حرفه افزایش دهند و در عین حال از هرگونه انجام اعمالی که موجب مخدوش شدن اذهان عمومی دربرابر منافع، حرمت و منزلت این حرفه می‌شود پرهیز کنند. از دیگر سو نیز از طریق مطالعات تطبیقی و آگاهی از روش مهندسین مشاور برجسته داخلی و خارجی در جهت ارتقا عملکرد خود بکوشند و آنچه از این کوشش به دست آوردند به نظام آموزش عالی کشور و دیگر مهندسان مشاور انتقال دهند تا بتوانند سطح کیفی حرفه‌ی خود را بالا برند.
برای نمونه انجام مسئولانه خدمات حرفه‌ای براساس استانداردهای فنی و تخصصی، پرهیز از هر نوع اعمال نفوذ برای اخذ پروژه، آموزش و توانمندسازی کارکنان و کنترل کیفیت کار آنها، عدم ارجاع پروژه به صورت دست دوم به اشخاص حقیقی و حقوقی و پرهیز از تایید گزارش، طرح و دیگر کارهای حرفه‌ای بیرون از مسئولیت خود و یا ضد معیارهای مورد قبول اقدامات ملموسی در این زمینه هستند.
فصل ششم) اصول، معیارها و دستورات اخلاقی ناظر بر تعهد مهندسان مشاور نسبت به کارکنان خود:
احترام و ارج گذاردن به نقش کارکنان در کسب اعتبار و موفقیت‌های شرکت بنیانی‌ترین اصل آیین نامه درباره کارکنان است. در همین راستا مهندسان مشاور باید در حد توان خود، محیط مناسبی برای فعالیت افراد فراهم کرده و شرایط رشد آنها را مهیا کنند؛ دیگر اینکه در موارد موفقیت طرح‌ها نقش افراد را تشخیص داده و به نحو شایسته‌ای از آنان قدردانی نمایند. با توجه به تفاوت ماهوی سازمان‌های سرمایه‌مدار و سازمان‌های تخصص‌مدار تعادل میان منافع سهامداران و امنیت شغلی و رفاه کارکنان اهمیت پیدا می‌کند، بنابراین مهندسان مشاور می‌بایست روابط کاری شفاف و صادقانه‌ای با کارکنان خود داشته باشند و نباید با اعمال فشار مبتنی بر مدت قرارداد از پیوستن آنها به موقعیت شغلی بهتری که موجب رشد و پیشرفت آنها می‌شود جلوگیری کنند. براین اساس باید نسبت به اصول حقوق انسانی نیز پایبند بوده و از هرگونه تبعیض (قومی، دینی، جنسیتی و ...) در جذب و نگهداری نیروی کار اجتناب نمایند.
دستورات اخلاقی ناظر بر این معیارها، تخصیص بخشی از سود شرکت به عنوان بودجه آموزشی، عدم انعقاد قرارداد یکطرفه و معرفی «جامعه مهندسان مشاور» به کارکنان به عنوان مرجع رفع اختلاف را ضروری می‌شمارد و دادن اجازه به کارکنان برای تهیه‌ی کپی از طرح‌ها و نقشه‌ها و اطلاعات را مجاز نمی‌داند.

در مجموع...
آیین نامه اخلاق حرفه‌ای مهندسان مشاور مجموعه‌ای از قواعدی است که می‌توان به طور قطع آنها را مورد توافق همه افراد دخیل در این حوزه دانست. اما جدای از اشکالات فرمی که به تنظیم این متن وارد است (مانند عدم تدقیق مفهومی و تمایز گذاردن شفاف میان معیارها و دستورات و یا عدم بهره‌گیری از اصول منطقی در نگارش ارزش‌ها و حکم‌ها که ضروری به نظر می‌رسد)، بحث بر سر قواعد اخلاقی حوزه‌های مختلف اجتماعی و تدوین اصول و قواعد مشخص هر حوزه‌ی خاص که بتوان بر سر آن گفتگو کرده و آنها را تصریح و تدقیق نمود، مفید و کاربردی به نظر می‌آید و انسجام شالوده‌ی اجتماعی و بازسازی سطوحی از روابط اجتماعی را که به سبب تغییرات تاریخی سست می‌شوند و یا از بین می‌روند را تضمین می‌کند.