خانه‌موزه‌ها: بخشی از پازل فرهنگی

به بهانه پروژه بازسازی خانه دکتر علی شریعتی

 

 

تصویر یک- تندیس دکتر شریعتی در حیاط خانه‌موزۀ شریعتی
پروژۀ «خانه‌موزۀ دکتر علی شریعتی» در خانه‌ای ساده و دو طبقه مثل بسیاری از خانه‌های معمول در خیابان جمالزاده تهران (مربوط به دهۀ 50 شمسی) شکل گرفت. خانه‌ای که دکتر علی شریعتی دوران کوتاهی از عمر خود را در آن به سر برده بود و بیشتر از لحاظ حضور یک شخصیت فرهنگی واجد ارزش بود تا ویژگی‌های معماری. کارفرما سازمان توسعۀ فضاهای فرهنگی شهرداری تهران بود و فعالیت‌های اجرایی حدود هشت ماه طول کشید.

 

مباحث مربوط به نحوۀ نگرش به پروژه، از ایده‌های اولیه تا تأسیسات و محوطه‌سازی و معماری داخلی این بنا نشان داد که مفهوم و مصادیق خانه‌موزه‌ها نیاز بیشتری به گفتگوی دست‌اندرکاران، جمع‌بندی و تهیۀ مبانی برخورد به خانه موزه‌ها دارد.
در این نوشتار هدف اصلی گشودن باب گفتگو پیرامون خانه موزه‌هاست. موضوعی عام که می‌تواند با تاباندن نور به زوایای تاریک آن و با توجه با کثرت مصادیق، در سال‌های آتی راهنمای دست‌اندرکاران امر مرمت و بازسازی خانه موزه‌ها باشد.
گروهی بر این نظر پای می‌فشارند که خانه موزه‌ها صرفاً باید به معرفی زندگی فرد مورد نظر اختصاص یابد و هیچگونه تغییری در فضاها، مبلمان،... ایجاد نشده و عناصر جدید در خانه وارد نشود.

 

دیدگاهی دیگر بر این اعتقاد است که خانه‌موزه‌ها محل نمایش افکار، آرا، نظریات یا آثار شخصی است که در آن زندگی می‌کرده؛ بنابراین در عین استفاده از بخشی از مبلمان و عناصر خصوصی فرد، فضاهای دیگر می‌تواند بر حسب دوره‌های فکری، آثار وی، معرفی شرایط اجتماعی یا روش‌های گوناگون معرفی یک فرد سامان یابد. امری که مستلزم تغییرات در فضاها، مسیرها، دکوراسیون داخلی، نورپردازی و ... است. اینکه کدامیک از دو دیدگاه فوق یا تلفیقی از این دو دیدگاه می‌تواند به صواب نزدیکتر باشد امری است نیازمند گفتگو.

 

در این جا ذکر این نکته نیز لازم است که تنوع فضا، موقعیت شهری، اهمیت فرد مورد نظر و ویژگی شخصیت وی از عواملی است که در تصمیم‌گیری موضوع بسیارحائز اهمیت است. لذا قصد گفتگو ارائۀ دستورالعمل‌های ذهنی نیست؛ بلکه منظور روشنگری خلاق حاصل از این گفتگو است که بر پایۀ این اصول راهبردی می‌توان مصادیق خاص را تجزیه و تحلیل کرده و مسیری بر پایۀ خرد جمعی برگزید.
معرفی اجمالی پروژة خانه دکتر علی شریعتی تنها بهانه‌ای است برای باز شدن بحث و در حکم مقدمه آن است.

 

در خانه دکتر شریعتی نظرات زیر به عنوان ایدۀ اصلی طرح قابل اجرا بود:
1- فضا بدون هیچگونه دخل و تصرف صرفاً به نمایش فضایی که بخشی از زندگی دکتر شریعتی در آن گذشته است اختصاص یابد.
2- با تغییراتی به محلی برای نمایش دوره‌های زندگی، آثار، نظرات موافقان و مخالفان، کتاب‌ها و... تبدیل گردد.
3- خانه به محلی برای مراجعۀ علاقمندان به مباحث مربوطه، کتابخانه، سایت کامپیوتر و اتاق سمینارها و... تبدیل شود.
4- خانه علاوه بر معرفی گوشه‌ای از زندگی عینی دکتر شریعتی به معرفی جوانب مختلف زندگی و محیط اجتماعی زمان، وی از طریق نمایش فیلم یا سخنرانی و... باشد.
5- تلفیقی از ایده‌های فوق.

 

در هر حال با توجه به بودجه اختصاص یافته و دیگر شرایط در خانه شریعتی، به عنوان یکی از مصادیق خانه‌موزه‌ها، مواردی از قبیل تعویض بخشی از آسفالت خیابان نادر با سنگفرش، به منظور اطلاع‌رسانی فیزیکی، تغییر دیوار حیاط برای دعوت، شفافیت و گشایش فضایی و تعیین فضای حیاط به عنوان محلی برای نمایش اتومبیل شخصی، و نیمکت‌های چوبی ساده برای تأملی کوتاه مدت انجام شد.
 

 

تصویر دو- ورودی خانه‌موزۀ شریعتی

تصویر سه- فضای نمایش اتومبیل شخصی و نیمکت‌های چوبی

 

 زیرزمین و انباری کوچک نیز به فضایی برای پذیرایی مختصر و فروش ملزومات فرهنگی مربوطه اختصاص یافت.
در طبقۀ همکف و اول بنا سعی شد لوازم شخصی، کتاب‌ها، تابلوها و عکس‌های مربوطه به نمایش درآید. آشپزخانه و سرویس بهداشتی طبقۀ همکف به آبدارخانه‌ای کوچک برای سرویس‌دهی به کادر اداری و دو سرویس بهداشتی زنانه و مردانه تبدیل شد. اتاق خواب طبقة همکف نیز به دفتر اداری موزه تبدیل شد. در طبقۀ اول بخشی از پذیرایی به سالن اجتماعات کوچکی جهت گفتگوهای تخصصی و حمام و سرویس بهداشتی نیز به اتاق کامپیوتر یا اتاق سایت موزه اختصاص یافت.
 

تصویر چهار- نمایی از خانه، ایوان و ورودی زیرزمین

 

مقاوم‌سازی بنا به دلیل کوچکی ساختمان و سازۀ آن به نحوی مدرن و مخفی با روش F.R.P با همکاری مشاورین سوئیسی ایرانی به سرانجام رسید و در انتخاب عناصر روشنایی، پرده و مبلمان سعی برآن بود که حتی الامکان از اشیاء و لوازم مربوط به دکتر شریعتی استفاده شود.
تجربۀ بازسازی «خانه‌موزه دکتر شریعتی» و چند پروژه دیگر نشان داد که راهبردهای اساسی، میزان دخل و تصرف در فضا و عناصر داخلی بنا در این پروژه‌ها نیازمند تعمیق، بحث و تهیه مبانی برخورد به خانه‌موزه‌ها است؛ گفتگوهایی که خارج از سلایق معماران، شهرسازان، مرمت‌گران، مسئولان فرهنگی و شهری و حتی خانواده و به دور از داوری‌ها و ارزش‌گذاری‌های سطحی صورت بگیرد.
 

تصویر پنج- طبقۀ همکف

 

تعریف
خانه‌موزه‌ها خانه‌های اشخاص فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... است که به عنوان مکانی برای شناخت بیشتر فرد یا جریانی که وی در آن مؤثر بوده است تبدیل به موزه شده، و از طریق لوازم شخصی، دست‌نوشته‌ها، کتاب‌ها، آثار و یا... مکانی برای نمایش بخشی از تاریخ گذشته یا معاصر می‌شود.
قابل ذکر است که ارزش تاریخی، معماری، تزئینات و ... خانه به تنهایی فضا را در ردیف خانه‌موزه‌ها قرار نمی‌دهد، مگر اینکه در تعریف ابتدایی فوق بتوان چنین خانه‌هایی را به عنوان موزه‌هایی با مضمون معرفی سبک، تزئینات، تقسیمات فضایی و معماری ... یک دورة خاص معرفی کرد.

 

بخشی از نمونه های موجود در ایران

-  خانة امام خمینی (ره) در خمین
-  خانۀ دکتر شریعتی
-  خانۀ ستارخان
-  خانۀ استاد ابوالحسن صبا
-  خانۀ دکتر حسابی
-  خانۀ نیما یوشیج
-  خانۀ محمدعلی رجایی
-  خانۀ صادق هدایت
-  خانۀ غلامرضا تختی
-  خانۀ آیت‌الله مدرس
-  خانۀ رضا پهلوی در کلاردشت

 

در برخی موارد خانه‌های باارزش به دلایل گوناگون به کاربری غیر از خانه‌موزه تبدیل شده‌اند که ضمن ارزش‌گذاری به حفظ بنای فیزیکی، امکان برگشت‌پذیری برای معرفی صاحب‌خانه را هم در حالتی که ویژگی‌های شخصیتی، تاریخی، فرهنگی و یا ... فرد یا خانه واجد ارزش خانه‌موزه‌ها باشد، فراهم است. در مواردی نیز تغییرات در خانه در حدی است که امکان برگشت‌پذیری را مشکل می‌سازد. نظیر خانۀ قوام که به موزۀ آبگینه تبدیل شده، یا خانۀ سپهسالار که به بخشی از مجلس تغییر یافته است.

 

چند نمونه خانه‌موزه‌ها در جهان

-  خانۀ ویکتور هوگو
-  خانۀ پوشکین
-  خانۀ برتولد برشت
-  خانۀ اوتانت
-  خانۀ چارلز دیکنز
- خانۀ گوته
- خانۀ کافکا
-  موزۀ کارل مارکس
- موزۀ اگوست رودن
 

تصویر شش- خانه موزۀ کافکا با رویکرد ایجاد فضایی برای نمایش طرز تفکر او

 

تصویر هفت- آرشیوها در خانه موزۀ کافکا

 

تصویر هشت- وسایل شخصی کافکا

 

تصویر نه- فضای کلی خانه موزۀ کافکا

 

راهبردهای اساسی در بهسازی خانه‌موزه‌ها
در اولین نگاه می‌توان اصولی را که در بهسازی خانه‌موزه‌ها حائز اهمیت هستند به شرح زیر خلاصه نمود:
-  عدم مداخله در فضای کلی بنا
-  حذف الحاقات به شرط آن که خود الحاقات تاریخی نباشند.
-  مقاوم‌سازی بنا متناسب با اهمیت بنا از استحکام‌بخشی تا مقاوم‌سازی ضد زلزله.
- تعبیۀ تأسیسات مکانیکی مورد نیاز برای گرمایش، سرمایش، گاز، فاضلاب و ... به صورت ناپیدا یا در قالب فرم‌های موجود.
- تعبیه تأسیسات الکتریکی مورد نیاز نظیر اعلام حریق، صوت، تصویر، کامپیوتر، مخابرات، حفاظت و... به صورت ناپیدا یا در قالب فرم‌های موجود.
- رعایت عناصر معماری داخلی نظیر نورپردازی، پرده، رنگ، فرش، مبلمان و... به صورتی که حس فضا از زمان و مکان خود جدا نشود و حتی الامکان تطابق با شرایط اولیه بنا رعایت شود.
- طراحی شهری محیط پیرامونی نظیر دسترسی‌ها و محوطه‌سازی به نحوی که در عین تشخص بنا و دعوت‌کنندگی، هویت بنا در معرض دگرگونی قرار نگیرد.
- طراحی و تعبیه فضاهای مورد نیاز خانه‌موزه مانند مدیریت، اداری، سرویس بهداشتی، فروشگاه، محل نمایش، انبار، فضاهای تأسیساتی و ...
- تعبیۀ شرایط تأسیساتی مناسب جهت حفاظت از اسناد، اشیاء و لوازم در مقابل رطوبت، نور، حشرات موذی و... به صورت مناسب.

 

در پایان به نظر می‌رسد پس از تدوین مبانی بازسازی خانه‌موزه‌ها، موارد زیر از اهمیت زیادی برخوردارند:
1.    شناسایی و مستندسازی خانه‌های مهم از لحاظ مسائل حقوقی، نحوۀ نگهداری، سلسله مراتب ارزشی و...
2.    ثبت خانه‌های اشخاص مهم و تهیۀ طرح اولیه به ویژه طرح رفع خطر وجلوگیری از تخریب فیزیکی بنا
3.    بررسی امکان تغییر کاربری خانه‌های قدیمی که به دلایل گوناگون به کاربری‌های نامربوط تغییر کاربری یافته‌اند.
4.    خرید خانه از خانواده، اشخاص، نهادها، ارگان‌ها و غیره به کمک خانواده، بنیادها، شهرداری، سازمان میراث فرهنگی، فرهنگستان‌ها، ارگان‌ها و نهادها، سازمان‌های دولتی یا غیردولتی مرتبط با فعالیت شخصیت مورد نظر
5.    تهیۀ طرح مقاوم‌سازی، بازسازی، معماری داخلی ومحوطه سازی بنا بر حسب مبانی بازسازی خانه‌موزه‌ها
6.    تغییر کاربری خانه‌هایی که به دلیل شرایط حقوقی یا اقتصادی امکان تبدیل فوری به خانه‌موزه ندارند به فضاهایی با کاربری فرهنگی و توجیه اقتصادی به عنوان گزینۀ موقت به منظور جلوگیری از تخریب.
 

تصویر ده- خانه موزۀ گوته با رویکرد حفظ شرایط اولیه اشیا در خانه- ورودی حیاط

 

تصویر یازده- اتاق موسیقی (پیانوی دیواری)

 

تصویر دوازده- اتاق پذیرایی از مهمانان ویژه

 

تصویر سیزده- میز تحریر گوته

 

تصویر چهارده- آشپزخانه

 

آخر سخن
خانه‌موزه‌ها فضاهای کالبدی برای نمایش بخشی از تاریخ یک ملت است. اگرچه فرد یا جریان مورد نظر در داوری اجتماعی هر دوره‌ای می‌تواند واجد ارزش‌گذاری منفی یا مثبت باشد که ناشی از شرایط اعتباری زمانی و مکانی است. بنابراین صرف حفظ خانه‌موزه‌ها، کمک به توسعۀ فضاهای فرهنگی یک جامعه و فراهم کردن زمینه‌های پژوهش، بررسی و نقد آرا و افکار و آثار اشخاص یا جریانات است که خود قطعه‌ای از پازل فرهنگی گذشته یا معاصر یک ملت است.

 

خانه‌موزه‌ها بخشی از رسالت حفظ مواریث فرهنگی یک جامعه برای آیندگان و تکثر فضاهای فرهنگی یک جامعه است.
به امید آنکه با گفتگوی بیشتر دست اندرکاران، به سوی ثبت مستند این فضاهای فرهنگی گام برداریم.