ثبت جهانی کاخ گلستان

در دوم تیرماه جاری، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) کاخ گلستان تهران را در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رساند. از ۳۷ سال پیش تا کنون، شانزده اثر ایرانی در این فهرست جای گرفته‌اند.
 

کاخ گلستان که شامل یک باغ تاریخی و چندین کاخ و تالار سلطنتی است، دست‌کم از دو نظر حایز اهمیت تلقی می‌شود؛ نخست این که معماری آن معرّف دوران تحوّل و انتقال در معماری ایرانی است؛ دورانی که در آن معماری بومی ایران تحت تأثیر مراودات سیاسی، تجاری و فرهنگی با کشورهای اروپایی، با معماری نئوکلاسیک اروپا درآمیخت و سبک نویی را به وجود آورد که گاه با قید احتیاط از آن به عنوان «مکتب معماری تهران» یاد می‌شود.

دیگر آن که کاخ گلستان صرفا یک سازه معماری نیست بلکه مجموعه بزرگی از نفایس تاریخی ایران و جهان را در خود جای داده؛ و این وجه تمایز کاخ گلستان با پانزده اثر دیگری است که پیش‌تر در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند. در واقع، در میان آن ۱۵ اثر، تنها بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی است که از قدیم‌الایام برخی اشیاء نفیس تاریخی در آن نگهداری می‌شده است.
 

تعداد نفایس موجود در کاخ گلستان به قدری زیاد است که حتا فهرست اجمالی آن‌ها را نمی‌توان در این گفتار ارائه داد. شاید از همه مهم‌تر، کتابخانه بیوتات سلطنتی باشد. هسته اصلی این کتابخانه را کتاب‌های نفیسی تشکیل می‌دهند که نادرشاه افشار با فتح هندوستان از دربار گورکانیان هند به دست آورد و بعدها به دست آقا محمدخان قاجار افتاد؛ و البته در طول دوره قاجار کتاب‌های نفیس دیگری بدان افزوده شد.
 

در کنار این کتابخانه، آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ گلستان قرار دارد که ۴۲۵۰۰ قطعه عکس تاریخی و چند هزار نگاتیو شیشه‌ای از دوره قاجار را در خود جای داده است. جالب این که این آرشیو بزرگ هنوز مورد شناسایی کامل قرار نگرفته؛ چندان که در دهه ۱۳۷۰ فیلم کوتاه اما مهمی از دوره مظفرالدین شاه در آن شناسایی و توسط مرکز ملی سینماتوگرافی فرانسه بازیابی شد.
 

افزون بر این‌ها، در تمام بناهای کاخ گلستان اسناد و اشیاء تاریخی و آثار هنری نفیس نگهداری می‌شود. این آثار عبارت‌اند از هزاران برگه از مکاتبات و مراسلات دوره قاجار؛ دهها تابلوی نقاشی از بزرگ‌ترین نقاشان ایرانی و اروپایی در سده نوزدهم و بیستم میلادی؛ مبلمان‌، ظروف، فرش‌ها، اشیاء زینتی و دیگر اثاثیه ‌مورد استفاده دربار قاجار؛ و نیز هدایای نفیسی که از سوی سران دیگر کشورها مانند ناپلئون بناپارت، ملکه ویکتوریا و تزارهای روس به شاهان قاجار هدیه شده است.
 

البته برخی از نفایس موجود در کاخ گلستان مانند تخت طاووس و تخت نادری که در دوره پهلوی جزیی از پشتوانه پول ملی ایران قرار گرفتند، به موزه جواهرات ملی بانک مرکزی منتقل شده‌اند. اشیائی هم هستند که از حیث تاریخی بسیار پراهمیت تلقی می‌شوند؛ مانند پیراهن تیرخورده و خون آلود ناصرالدین‌شاه و تعدادی از طرح‌های سیاه قلم او.  
 

با تأسف بسیار باید گفت که کاخ گلستان کنونی، تنها بخش کوچکی از ارگ سلطنتی تهران است که به مدت ۱۳۸ سال مقر فرومانروایی سلسله قاجاریه بود. بخش اعظم این مجموعه بزرگ در دوره پهلوی برای ساخت بناهای اداری نظیر کاخ دادگستری و ساختمان‌های وزارت امور اقتصادی و دارایی خراب شد. با وجودی که در دوره پهلوی زمین‌های وسیعی در تهران برای چنین ساخت و سازهایی وجود داشت، به سختی می‌توان باور کرد که قاجار ستیزی پهلوی‌ها نقشی در تخریب ارگ سلطنتی تهران نداشته است.
 

به هر روی بخش‌های باقیمانده کاخ گلستان در دوره پهلوی همچنان مورد استفاده بودند و بخشی از مراسم رسمی و تشریفاتی دربار در آن‌ها برگزار می‌شد. پس از انقلاب، کاخ گلستان تقریبا بی‌استفاده ماند تا این که در اوایل دهه ۱۳۷۰ بخش‌هایی از آن به روی مردم گشوده شد.
 

در سالیان اخیر با نامزدی کاخ گلستان برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان، بخش‌های بیش‌تری از این مجموعه مرمت و تعداد بیش‌تری از کاخ‌ها و تالارها برای بازدید عموم، آماده شدند. با این حال هنوز هم درب برخی از کاخ‌ها مانند طبقات فوقانی عمارت شمس‌العماره به روی مردم و حتا پژوهشگران بسته مانده ‌است.
 

در عین حال، شهرداری تهران با پیاده راه کردن معابر اطراف کاخ گلستان مانند خیابان باب همایون، خیابان داور، میدان ارگ و خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد) و سنگفرش کردن معابر و ایجاد باغچه‌ها و آب‌نماهای متعدد، فضای آرامش‌بخشی را در آن حوالی به وجود آورده که یکی از نتایج فوری‌اش افزایش چشمگیر بازدید کنندگان کاخ گلستان بوده است.
 

در فتوگالری نیز می‌توانید عکس‌هایی از وضع فعلی بناهای موجود در کاخ گلستان را با توضیح مختصری درباره هریک از آن‌ها ببینید. برخی عکس‌های این فتوگالری متعلق به آرشیو کاخ گلستان هستند.
 

1.    ایوان تخت مرمر

سنگ بنای این عمارت احتمالا در دوره کریم‌خان زند گذاشته شد و در دوره قاجار تغییرات اساسی در آن به وجود آمد. آقا محمدخان قاجار، با تخریب کاخ وکیل شیراز، سرستون‌های سنگی، ازاره‌های مرمرین و درهای خاتم آن را در ایوان تخت مرمر نصب کرد و فتحلیشاه و ناصرالدین شاه نیز هریک تغییراتی را در ایوان و اتاق‌های مجاور آن صورت دادند.
 

2.    تخت مرمر

ایوان تخت مرمر نام خود را از تخت مرمرین بزرگی گرفته که به دستور فتحعلیشاه ساخته و در میانه ایوان نصب شد. شاهان قاجار معمولا در مراسم سلام روی این تخت جلوس می‌کردند. همچنین مراسم تاجگذاری تعدادی از شاهان این سلسله و نیز رضا شاه در عمارت تخت مرمر برگزار شد.
 

3.    خلوت‌خانه کریم‌خانی

این عمارت نیز از بناهای دوره زندیه است اما با تغییرات دوره ناصرالدین شاه شکل اولیه خود را از دست داده و کوچک‌تر شده است. در حال حاضر، سنگ مزار ناصرالدین شاه قاجار که بر مزار او در حرم شاه عبدالعظیم حسنی نصب بود، در خلوت‌خانه کریم‌خانی نگهداری می‌شود.
 

4.    تالار الماس

این تالار در ضلع جنوبی کاخ گلستان قرار دارد. تالار الماس در زمان فتحعلیشاه ساخته و در دوره ناصرالدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزئینات آن داده شده است. اکنون تعدادی از اشیاء و ظروف دوره فتحعلیشاه را در این تالار به نمایش گذارده‌اند.
 

5.    عمارت بادگیر

عمارت بادگیر که نام خود را از چهار بادگیر بلند چهارسوی بنا گرفته، در ضلع جنوبی کاخ گلستان و در شرق تالار الماس قرار دارد و از ساخته‌های اوایل دوره ناصرالدین شاه است. تزئینات تالار شاه نشین این عمارت بسیار ظریف است و ارسی نه لنگه آن یکی از شاهکارهای هنر گره چینی ایران به شمار می‌آید.
 

6.    حوض‌خانه عمارت بادگیر

در زیر عمارت بادگیر، حوض‌خانه‌ای وجود دارد که هوای آن به وسیله چهار بادگیر بزرگ خنک می‌شده است. حوض‌خانه در اوقات گرم سال مورد استفاده بود و اکنون تعدادی از عکس‌ها آلبوم‌خانه سلطنتی و دوربین‌های عکاسی دوره قاجار در آن به نمایش درآمده است.
 

7.    شمس‌العماره

شمس‌العماره بنایی پنج طبقه در ضلع شرقی کاخ گلستان و مشرف به خیابان ناصرخسرو است. این بنا در زمان ناصرالدین‌شاه و پیش از سفرهای سه گانه او به اروپا ساخته شد اما ساخت آن متأثر از بناهای بلند موجود در اروپا بود و تا پیش از دوره پهلوی دوم، بلندترین بنای تهران به شمار می‌آمد.
 

8.    عمارت اصلی

عمارت اصلی در ضلع شمالی کاخ گلستان قرار دارد و پس از سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا با تخریب بناهای دوره فتحعلیشاه ساخته شد. معماری این بنا متأثر از سبک معماری نئوکلاسیک اروپا در سده نوزدهم میلادی است اما عناصری از معماری ایرانی در تزئینات آن دیده می‌شود. عمارت اصلی شامل بخش‌های مختلف همچون سرسرا، تالار سلام و تالار آیینه است.
 

9.    تالار سلام

تالار سلام بزرگ‌ترین تالار عمارت اصلی است که در دوره ناصرالدین‌شاه به عنوان تالار موزه ساخته شد و بخشی از جواهرات، تابلوهای نقاشی و دیگر آثار نفیس دربار قاجار در آن به نمایش درآمد. این موزه اختصاصا برای شاه، درباریان و میهمانان خارجی دربار برپا شده بود. در دوره پهلوی، مراسم سلام در این تالار برگزار می‌شد و به همین سبب به تالار سلام شهرت پیدا کرد. در سال ۱۳۴۶ش نیز مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی در تالار سلام برگزار شد. بعدها بخش مهمی از آثار موجود در تالار سلام به موزه جواهرات ملی یا سایر بخش‌های کاخ گلستان مانند تالار ظروف و موزه مخصوص منتقل شد.
 

10.    تالار آیینه

تالار آیینه همزمان با تالار سلام و در ضلع شرقی آن ساخته شده و جزیی از ساختمان موزه بوده است. شهرت این تالار بیش از همه مدیون تابلوی رنگ و روغنی است که کمال‌الملک غفاری از آن کشیده است.
 

11.    تالار عاج

تالار عاج یا سفره‌خانه بخش دیگری از عمارت اصلی است که در شرق تالارهای سلام و آیینه قرار گرفته است اما پیش از این دو تالار ساخته و بعدا با تغییراتی به عمارت اصلی ملحق شده است. این تالار در زمان ناصرالدین شاه جایگاه نگهداری هدایای دولت‌های خارجی بود و در دوره پهلوی میهمانی‌های رسمی دربار در آن برگزار می‌شد.
 

12.    تالار ظروف

تالار ظروف در طبقه دوم عمارت اصلی و در جنوب تالار عاج قرار گرفته است. ساختمان این تالار در سال ۱۳۴۴ش روی بقایای عمارت قدیمی نارنجستان ایجاد شد. ظروف گرانبهایی که توسط کسانی چون ناپلئون بناپارت، ملکه ویکتوریا و تزارهای روس به شاهان قاجار هدیه شده و سابقا در تالار سلام قرار داشت، در این تالار نگهداری می‌شود.
 

13.    حوض‌خانه

این بنا در طبقه زیرین تالار عاج قرار دارد و با سبک و سیاقی کاملا اروپایی ساخته شده است. کاربری حوض‌خانه در زمان قاجار معلوم نیست اما اکنون تابلوهای نقاشی و آثاری را که سران ممالک اروپایی به دربار قاجار هدیه کرده‌اند یا ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در سفر به فرنگ خریداری کرده‌اند در آن به نمایش گذاشته‌اند.
 

14.    موزه مخصوص

موزه مخصوص در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد و بخشی از آثاری که در دوره ناصرالدین‌شاه در تالار موزه (سلام) نگهداری می‌شد، در آن به نمایش درآمده است. گچ‌بری‌های ظریف موزه مخصوص از آثار دوره پهلوی است.
 

15.    نگارخانه

نگارخانه در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد و فضای تاریخی آن بر اثر تغییرات دوره پهلوی به شدت مخدوش شده است. در حال حاضر تعدادی زیادی از بهترین آثار نقاشان دوره قاجار در نگارخانه به نمایش درآمده است.
 

16.    عمارت برلیان

ین عمارت با چند تالار و اتاق مجلل در ضلع شمالی کاخ گلستان و در شرق عمارت اصلی قرار گرفته است. عمارت برلیان در دوره ناصرالدین‌شاه با تخریب تالار بلور از آثار دوره فتحعلیشاه ساخته شد و در دوره مظفرالدین‌شاه مورد بازسازی قرار گرفت. در دوره پهلوی از این عمارت برای برگزاری جلسات رسمی با سران دیگر کشورها و مراسم تشریفاتی استفاده می‌شد.
 

17.    کاخ ابیض

کاخ ابیض در اواخر دوره قاجار و پس از آن که سلطان عبدالحمید، پادشاه عثمانی هدایای گرانبهایی را برای ناصرالدین شاه فرستاد، برای نگهداری این هدایا ساخته شد. نام این کاخ که در جنوب غربی کاخ گلستان قرار دارد، از رنگ سفید بخشی از نمای آن گرفته شده است.
 

18.    موزه مردم‌شناسی کاخ ابیض

کاخ ابیض تا سال‌ها پس از مشروطه محل برگزاری جلسات هیأت دولت بود و اکنون به عنوان موزه مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد.