سدسازی دربرابر خشکسالی: واقعیت یا توهم؟

... نبینی که دست را و قلم را تهمت کاتبی هست و از مقصود خبر نه. و کاغذ را تهمت
 «مکتوب فیهی و علیهی» نصیب باشد ؛ و لیکن هیهات! هیهات! هر  که نه دل بود، بی خبر است
و هر مکتوب الیه که نه دل است همچنین. ] شهید عین القصات همدانی «نامه ها»[

 

اختصاصی معمارنت- نگاه پرسش‌گرانه به روند شتاب آمیز سدسازی و اثرات ویران‌گر زیست‌محیطی و اجتماعی آن در جهان دنباله دیگر جنبش‌های اعتراض آمیز به افسار  گیسختگی مدرنیزم است. همان جریانی که به جای واقع‌گرائی نسبت به مفهوم حقیقی رفاه و سعادت انسان، دچار توهم تولید انبوه و مصرف انبوه شده است. جامعه بشری دچار توهّم دیگری که آن را «ساندرا پاستل» توهم نسبت فراوانی منابع آب به دلیل دخالت تکنولوژی می‌نامد نیز شده است. در این راستا دوستداران آیندۀ زمین در هزارۀ سوم میلادی، در آستانۀ فرو نشاندن پرده‌های پندار و توهم نسبت به دستاوردها و پیامدهای دنیای مدرن می‌باشند. در این نوشتار سیر تاریخی روند مشارکت و حرکت‌های اجتماعی مردم از نیمه دوم قرن بیستم تا کنون مورد بررسی قرار می‌گیرد. آگاهی رسانی به جوامع محلی در زمینه آسیب‌هایی که سدسازی بر شالوده حیات و زندگی اجتماعی و اقتصادی آنان وارد می‌سازد، و توهم زدائی از جامعه کارشناسان و تصمیم‌سازان در زمینه سرمایه گذاری‌های مرتبط با این روند مخرب، مهمترین رسالت مراکز علمی و پژوهش است.

 

تصمیم‌گیران دولتی و گروه‌های محلی مراقبت از زمین، نیاز به آگاهی و آشنا شدن با برنامه‌ریزی موقعیتی (Contextual Planning) و برنامه‌ریزی حمایتی یا برخاسته از جامعه (Community- initiated or advocacy Plannig) دارند. حال آنکه در زمینه سدسازی برنامه ریزان و تصمیم‌گیران عمدتاً علاقه‌مند به برنامه‌ریزی (بوروکراتیک) یا نهادی (institutional planning) و نیز برنامه‌ریزی ابزاری (instrumental Planning) می‌باشند و موقعیت اکولوژیکی مناطق مختلف و شرایط زیست‌محیطی و اقتصادی و اجتماعی منطقه‌ای را کمتر در برنامه‌ها دخالت می‌دهند. از راه برنامه‌ریزی مشارکتی مؤسسه‌های دولتی، گروه‌های غیر دولتی و گروه‌های اجتماعی با هم کار می‌‌کنند تا هدف مشترک که همان مدیریت بهتر آب و خاک و توسعه پایدار در سطح ملی، ایالت یا استان حوضۀ آبخیز، و حوضه رودخانه است تحقق یابد. نگارنده در نوشتاری در سال 1388 چنین نوشته است: «مشارکت در انجام عملی خاص معمولاً آخرین مرحله هر اقدام مشارکتی است. زیرا اولین مرحله عبارت است از جلب همکاری تمامی افراد ذینفع در مسئله ای خاص جهت یافتن مشکل، مرحله دوم شامل برنامه زیر مشارکتی برای حل مشکل است. مرحله‌های بعدی عبارتند از پیش آزمون راه حل در مقیاس کوچک، اصلاح برنامه و اجرای کلّی‌تر آن و نیز ارزش یابی، و پایش (یا مراقبت مستمر از اقدام به عمل آمده).

 

 رویکرد سیستمی در تدوین و اجرای پروژه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مانند تأمین و مدیریت منابع آب، بایستی با تمرکز بر ارتباط‌های دو سویه بین زیر مجموعه‌های طبیعی و انسانی، زمینه درک متقابل انسان و طبیعت از یک سو و مشارکت انسان‌ها را با یکدیگر (صرف نظر از موقعیت اجتماعی آنان) از دیگر سو فراهم سازد. مقوله مشارکت به معنای ارتباط دو سویه، دارای ماهیت سیستمی است. از سوی دیگر دامنه تفکر سیستمی در تصمیم سازی و تخصیص بودجه برای مدیریت منابع آب تاکنون لحاظ نشده است. چرا که سدسازی صرفاً یکی از گزینه‌ها و نه تنها گزینه در تأمین آب می‌باشد.

 

و در پایان باید گفت: احداث سد که عمدتاً در کشورهای در حال توسعه با توصیه و وام بانک جهانی  عملی گردیده با توجه به پیامدهای زیان بار آن، بنابر گفته سوزان جورج در کتاب «چگونه نیمی دیگر می‌میرند» به همانند «اسب ترویا» عمل نموده است. اسب چوبینی که با ظاهری خوشایند به عنوان نماد صلح و دوستی وارد مرزهای سرزمین «ترویا» گردید اما در درون آن خیل انبوه سربازان دشمن پنهان شده بودند و ترویای فریب خورده را بی دفاع در خون و آتش و ویرانی نشاندند.

 

محیط زیست اصفهان سکان‌داری شایسته می‌خواهد

معمارنت- در ارتباط با مطلب فوق دکتر خاتون‌آبادی گفتگویی نیز در 26 شهریورماه با خبرگزاری ایسنا انجام داده بودند که نقل آن در ادامۀ مطلب ایشان خالی از فایده نبود.
علاقه‌مندان را به مطالعۀ این متن دعوت می‌کنیم:

 

«وزیر محیط زیست روسیه می‌گوید کشور ما با مشکل ازدیاد فلامینگو مواجه شده است! زیرا فلامینگوها دیگر به تالاب گاوخونی سفر نمی‌کنند. نابودی گاوخونی اکوسیستم یک منطقه وسیع از جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد پس احیای آن باید در اولویت قرار گیرد»

 

به گزارش خبرنگار ایسنا-منطقه اصفهان، خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی تنها بخشی از چالش‌هایی است که محیط زیست استان اصفهان با آن دست به گریبان است، توسعه صنعت،‌ فرسایش خاک، مهاجرت بی رویه، صدور مجوز بهره برداری از معادن، شکار و صید و تغییر کاربری اراضی و چندین مشکل دیگر از مواردی است که استان اصفهان برای ادامه حیات باید از سد آن‌ها عبور کند.

 

اگرچه به نظر می‌رسد محیط زیست استان اصفهان در سکوت مدیران محیط زیست و نمایندگان اصفهان در مجلس شورای اسلامی به فراموشی سپرده می‌شود اما در دستور کار قرار گرفتن رفع بحران دریاچه ارومیه در روزهای نخست تشکیل دولت شاید امیدی باشد تا مسوولان محیط زیست کشور این بار سکان داران شایسته تری برای حفظ محیط زیست استان‌هایی مانند اصفهان در نظر گیرند.

 

اصفهان در کمربندی از دود
احمد خاتون آبادی، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و فعال محیط زیست معتقد است کمربندی از دود به جای کمربند سبز، اصفهان را در بر گرفته است از همین رو مهم‌ترین مسئله استان و کلان‌شهر اصفهان توقف گسترش واحدهای صنعتی آلاینده‌ای مانند ذوب‌آهن، فولاد مبارکه، پتروشیمی، پالایشگاه و امثال آن‌ها است.

 

وی با اشاره به اینکه اصفهان بر خلاف شهر تهران که آبرفت سلسله جبال البرز قرار گرفته است در یک گودی واقع شده و آلودگی از این کلان شهر خارج نمی‌شود بلکه در اطراف این شهر چرخش می‌کند،‌ تصریح کرد: سازمان محیط زیست باید میان ضرر دهی کارخانه‌جات و سلامت،‌ به فکر سلامت مردم باشد و برای کاهش آلایندگی ناشی از صنایع مجاور شهر اصفهان راهکار ارایه کند.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان اضافه کرد: نیروگاه‌های اصفهان مازوت می‌سوزانند و سالانه مبلغ قابل توجهی به فیلتراسیون اختصاص می‌دهند در حالی که تغییر سوخت نیروگاه‌ها از مازوت به گاز موجب بازگشت هزینه‌های فیلتراسیون به این صنایع می‌شود.

 

خاتون آبادی با اشاره به اینکه مسوولان محیط زیست استان و کشور باید پاسخگوی آمار قابل توجه بیماری‌های قلبی و عروقی و آسم در اصفهان باشند،‌ تصریح کرد: کلان‌شهر اصفهان در حال نابودی است و روزانه تنها آلایندگی نقاط مختلف این شهر بدون انجام تحلیلی برای چرایی این موضوع منتشر می‌شود.

 

3 هزار سال نمک مدفون در تالاب آماده بیداری
وی تغییر سوخت نیروگاه‌های اصفهان،‌ جلوگیری از تغییر کاربری‌های اراضی و چالش‌های آبی پیش روی استان را از دیگر اولویت استان در بخش محیط زیست عنوان کرد و گفت: موضوع آب یکی از نکات قابل توجه در بحث محیط زیست استان اصفهان است و مسوولان محیط زیست باید توجه کنند که این مشکل تنها مربوط به این استان نمی‌شود بلکه ملی و حتی فرا ملی است.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان اضافه کرد: در خصوص رودخانه زاینده رود طومار شیخ بهایی بیش از چهار قرن پیش نوشته شد و حق‌آبه بهره برداران رودخانه را در مناطق مختلف به وضوح روشن کرده است و حتی کشاورزان برای احداث تونل اول کوهرنگ هزینه پرداخت کرده‌اند و این موارد نباید از نظر دور بماند.

 

خاتون آبادی با بیان اینکه تالاب گاوخونی از دیگر چالش‌های استان است که باید مورد توجه قرار گیرد،‌ خاطر نشان کرد: گاوخونی به عنوان یک اکوسیستم طبیعی ارزشمند در مرکز کشور در حال خشک شدن است و اگر این اتفاق بیفتد که وقوع آن زیاد دور به نظر نمی‌رسد باید منتظر باشیم تا نمکی که سه هزار سال در لایه‌های این تالاب مدفون شده با یک باد از زمین بلند شود و به چشم مردم برود.

 

وی تاکید کرد: تالاب گاوخونی در حالی به سمت نابودی می‌رود که در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است و به عنوان یک منطقه آبدار و غرقابی در منطقه محسوب می‌شود و امروز در کشورهای دیگر به صورت مصنوعی ایجاد می‌شود و اما متاسفانه ما تالاب‌های طبیعی کشورمان را از بین می‌بریم.

 

بحران سدهای خشک
این فعال محیط زیست با بیان اینکه مبحث مهم دیگری که در استان اصفهان باید مدنظر مسوولان زیست محیطی کشور و استان قرار گیرد گسترش بارگذاری‌ها بر روی رودخانه و توسعه صنعت است، گفت: با استقرار یک صنعت شاهد افزایش جمعیت ناخالص در یک منطقه هستیم بنابراین علاوه بر مصرف آب توسط صنعت، میزان مصرف آب شرب نیز به واسطه مهاجرت افزایش می‌یابد.

 

خاتون آبادی اضافه کرد: مدیران جدیدی که سکان محیط زیست استان را در دست می‌گیرند باید در جریان 800 حلقه چاه حفر شده در اطراف رودخانه زاینده‌رود قرار گیرند؛‌ این چاه‌ها با برداشت آب‌های زیر زمینی قلک آبی استان را خالی می‌کنند و در حالی که در سال‌های ابتدای انقلاب در اصفهان پس از شش متر حفر گودال به آب می‌رسیدیم، امروز برای رسیدن به آب باید 175 متر حفاری انجام شود.

 

وی افزود: نکته قابل توجه دیگری که مدیران جدید محیط زیست باید به آن توجه کنند این است که اصفهان به تنهایی بار جمعتی 40 درصد جمعیت کشور را به دوش می‌کشد درحالی‌که میزان بارش این استان در سال به کمتر از 100 میلی‌متر رسیده، منابع خاکی آن در حال فرسایش است، مراتعش به دیم زار تبدیل شده و در شهرستان‌های کاشان، اردستان و خور و بیابانک پشت سدهایی که احداث شده حتی قطره‌ای وجود ندارد.

 

عضو هیئت رییسه جمعیت پیام سبز با اشاره به اینکه ارزیابی اثرات زیست محیطی در استان باید به دقت و توسط چندین مجموعه مجزا انجام تا از صدور مجوزهای بی‌رویه معدن در استان اصفهان جلوگیری شود، تاکید کرد: اگر اقتصاد از صنعت، کشاورزی و خدمات تشکیل شده باشد اصفهان در هر سه حوزه در جایگاه بسیار مطلوبی قرار گرفته است و حتی کشاورزی و خدمات می‌تواند از صنعت این استان پیشی گیرد.

گنبدهای فیروزه‌ای در حال فرسایش
خاتون آبادی با بیان اینکه خشکی زاینده رود موجب رکود کشاورزی و خدماتی مانند گردشگری در استانی شده است، تصریح کرد: اصفهان پتانسیل بالایی در بخش محیط زیست دارد و اگر حق محیط زیست این استان درست و کامل ادا شود به این معنا که اصفهان آلوده نباشد، زاینده رود جاری و جانمایی هر فعالیت مشخص باشد آن گاه اصفهان با وجود جمعیت عظیم جوانان به یکی از کلان‌شهرهایی تبدیل خواهد شد که به تنهایی می‌تواند بخشی از بار کشور را به دوش بکشد.

 

این مدرس دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به نشست زمین و آسیب دیدن پل‌های تاریخی اصفهان تصریح کرد: این موضوع همواره تکذیب می‌شود در حالی که بحث علمی و بسیار ساده است؛ زمانی که آب‌های زیرزمینی تخلیه شود زمین نشست می‌کند و آسیب دیدن پل‌های تاریخی در چنین شرایطی بدیهی است.

 

خاتون آبادی با اشاره به اینکه باران‌های اسیدی گنبدهای فیروزه‌ای شهر فرسایش داده است خطاب به مدیران آینده محیط زیست استان گفت: برای کاهش مشکلات این استان توسعه صنعت در اصفهان باید هرچه سریع‌تر متوقف شود.

 

وی با اشاره به اینکه احیای زاینده رود و گاوخونی باید به عنوان یک ضرورت در استان اصفهان در دستور کار مدیران محیط زیست استان قرار گیرد، اظهار کرد: وزیر محیط زیست روسیه می‌گوید کشور ما با مشکل ازدیاد فلامینگو مواجه شده است! زیرا فلامینگوها دیگر به تالاب گاوخونی سفر نمی‌کنند. نابودی گاوخونی اکوسیستم یک منطقه وسیع از جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد پس احیای آن باید در اولویت قرار گیرد.

 

ریه اصفهان در حال نابودی
عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به اینکه متاسفانه در چند سال اخیر زمین‌های درجه یک استان تغییر کاربری داده‌اند، ادامه داد: نوع پوشش گیاهی شهر اصفهان باید تغییر کند و جنس دیگری از نوع چمن و یا گیاه دیگری جایگزین چمن فعلی شود زیرا نوع پوشش سبز کلان‌شهر اصفهان مناسب شهری مانند لندن با 70 درصد رطوبت است.

 

خاتون آبادی افزود: جلوگیری از ساخت بزرگ‌ترین کارخانه تولید برق از بازیافت و زباله‌ها در شرق اصفهان، جلوگیری از خشک شدن بیش از حد ناژوان به عنوان ریه کلان‌شهر اصفهان، سخت‌گیری در مورد فیلتراسیون صنایع از اولویت‌هایی است که باید برای بهبود شرایط زیست محیطی اصفهان در نظر گرفته شود.

 

وی با اشاره به لزوم تشکیل وزارت‌خانه منابع طبیعی و محیط زیست در کشور خاطرنشان کرد: حفظ محیط زیست نیاز به برنامه و ضمانت نامه اجرایی دارد و در کنار آن سیستم قضایی یک بخش ویژه جرائم زیست محیطی تشکیل دهد و حتی برای سرعت بخشیدن به این کار باید یک بخش ویژه برای این منظور ایجاد شود زیرا بروز تبعات توسعه بدون در نظر گرفتن محیط زیست 10 سال به طول می‌انجامد.