انجمن علمي فضاي نو معماري ايران

فضای تازۀ درس در موسسۀ فضا

اختصاصی معمارنت- خبردار شدیم که موسسۀ علمی فرهنگی فضا در نظر دارد که دوره‌های آموزشی‌ای را در حوزۀ معماری و شهرسازی برگزار کند. دوره‌هایی در سطوح تحصیلات عالی و با نگاهی تئوریک که بتواند افق‌های نظری تازه ای را به روی دانشجویان ایرانی بگشاید. به همین بهانه به سراغ دکتر فلامکی، بانی این حرکت و مدیر موسسه فضا رفتیم تا در این باره بیشتر برایمان توضیح دهند.

دکتر فلامکی با روی گشادۀ خود در ساختمان قدیمی موسسۀ فضا ما را پذیرفتند و کلاس‌ها و سالن‌های کنفرانسی را که برای این منظور تدارک دیده بودند نشانمان دادند. ساختمانی در سه طبقه با حیاطی زیبا و گیاهانی با طراوت و زیرزمینی که مخزن کتاب ویژۀ «نشرفضا» در این مجموعه شده و نیز خانه‌ای که در طبقۀ سوم محل زندگی خود دکتر است.

او برایمان گفت که برای تجهیز این محیط و تأمین هزینه‌هایش باغی را که دانه دانه درخت‌هایش را با دست خود کاشته و آب داده بود و آبادش کرده بود را فروخته و عایدی‌اش را صرف راه اندازی این مجموعه نموده است. مجموعه‌ای که شاید با آموزش چگونه اندیشیدن بتواند گره‌گشای پرسش‌های دانشجویان شود.

-    لطفا بنیاد معماری را معرفی کرده و اهداف و برنامه‌های این بنیاد را شرح دهید.
چگونگی شکل‌گیری این بنیاد و مراحلی که طی شد تا آن امروز در وضعیت فعالی قرار بگیرد مُفصل است، چرا که ابتدای این جریان خیلی وقت پیش بود و درواقع این بنیاد 31 سال پیش زاده شد. هنگامی که دفتری با دوستان قدیمی هم‌کلاسی خود تأسیس کردیم. چندین بار گروه‌هایی برای انجام کارهای حرفه‌ای تشکیل دادیم، اما موفقیت‌آمیز نبود؛ چرا که بیشتر جو دوستانه بین ما حاکم بود. اما بعد در حدود سه سال بعد از انقلاب وضعیت مشخص دیگری پیش‌گرفتیم و به این نتیجه رسیدیم که سیستم سازمان‌یافته‌ای تعریف کرده و شروع به کار کنیم.

بعد از دانشگاه (با همکاری آقایان خسرو حمزوی و مهندس امیرهوشنگ اوجلانی! و مهندس بهروز پزشکی) یک گروه چهارنفره تشکیل دادیم و مؤسسه علمی فرهنگی فضا را تأسیس کردیم (سال 1361) فضایی که در حد توان موظف به خدمت در زمینه حرفه‌ای معماری و شاخه‌های شهرسازی باشد.
در بیانیه‌ای هم آمادگی خود را برای خدمت در این زمینه‌ها به وزارت ارشاد اعلام کردیم.

البته گروه به این چهار نفر محدود نمی‌شد حدود 16 نفر به‌صورت مناسبتی در دفتر حضور داشتند. بعد از اینکه گروه به تدریج شکل گرفت، فعالیت‌های خود را با کشورهایی که ارتباط بیشتری داشتیم، مانند ایتالیا ادامه دادیم. ماهیت افراد گروه ایرانی بودند، اما زمانی که یک استاد ایتالیایی به نام آلپاگو نولو در زمینۀ معماری بومی ایران کنفرانس داشت استقبال کردیم و تصمیم گرفتیم گزارشی تهیه کنیم که در نهایت در قالب کتاب "معماری بومی" به انجام رسید. البته مدتی که برای آماده سازی کتاب در تلاش بودیم با نشر آشنایی نداشتیم و چاپ کتاب را به عهده ناشر ارجمندی به نام کیوان سپهر گذاشتیم (نشر پرواز). سپهر می‌دانست که ما در حال برپایی چه فعالیتی هستیم، او آرام‌آرام تمام دشواری‌های کار نشر را روی شانه‌های ما گذاشت و به ما یاد داد اگر بخواهیم این مؤسسه را سامان داده و فعالیت‌های خود را به این نحو ادامه بدهیم، بهتر است امر نشر را برای مؤسسه تعریف کنیم.
و اینگونه بود که در حین چاپ آن کتاب تصمیم گرفتیم برای شکل‌گیری نشر فضا اقدام کنیم. حدود یک سال و نیم بعد هم اولین کتاب ترجمه ‌شده یعنی «نوشهرها» را با ترجمه دکتر رضا قیصریه چاپ کردیم و به دست نشر سپردیم.

این کتاب برای ما اولویت داشت؛ چرا که به‌تازگی جنگ تمام شده بود و وقت آن بود که شهرهای جدیدی بسازیم و این کتاب تجربه‌های بعد از جنگ جهانی دوم و برخی از تجربه‌های مقبول بین جنگ جهانی اول و سوم اروپا و آمریکا را بررسی می‌کرد و این کتاب هدیه‌ای بود از طرف ما به جهان حرفه‌یی‌مان.
نشر فضا از آن زمان تاکنون حدود 45 کتاب چاپ کرده است. ذکر این نکته هم خالی از لطف نیست که کارهایی که در نشر فضا صورت گرفته هیچ‌گاه با مشکل سانسور مواجه نشدند؛ چرا که وقاری را حفظ کردیم که این برای وزارت ارشاد قابل احترام است و در پی ارزیابی‌هایی که صورت گرفتند، چند سال پیش نشر فضا را به‌عنوان ناشر برجسته معرفی شد.

آن گروه چهارنفره آرام‌آرام کنار رفتند (به‌جز مهندس پزشکی که تا وقتی که وضعیت سلامتی‌اش اجازه می‌داد همکاری می‌کرد) حدود 17 سال پیش هم به وزارت ارشاد اطلاع دادیم که فعلاً کار انتشاراتی نمی‌کنیم؛ دلیل این امر هم مشکلات مالی بود که داشتیم زیرا همه بودجه خود را صرف چاپ کتاب آخر کرده بودیم. اما بعد از چند سال فعالیت خود را مجدداً آغاز کرد. آن موقع بهتر دانستیم که برای آنکه بتوانیم کار را ادامه دهیم باید فکری اساسی را به میان می‌آوردیم. تا فرصت بعدی بیش از 15 کتاب نو چاپ کردیم و نشر فضا توانست تا اندازه محدود در میدان نشر حضور پیدا کند. بلافاصله بعد اما، اقدام در این زمینه‌ها لازم بود؛ 1- ملک و اعتبار مکانی، 2- اعتبار مالی، 3- حضور افرادی چون شما که از ما حمایت می‌کردند که خوشبختانه ما اعتبار سوم را داشتیم. زمینه‌ی این اعتبار هم به این شکل ایجاد شد که حدود 27 سال پیش هنگامی که شروع به تهیه کتاب معماری و موسیقی کردیم، تقریباً 45 نفر از بزرگان کشور با ما در تعامل بودند. بعضی مقاله ارائه می‌دادند و بعضی کمک فکری شایسته به دیگران می‌کردند.

یا در طرح پژوهشی مهمی که در زمینه خانه‌سازی انبوه که در مناطق نفت‌خیز کشور ساخته می‌شدند به عهده ما بود، حدود 17 نفر از عالی‌رتبه‌ترین متخصصان رشته‌های مختلف کشور دعوت به همکاری شده بودند.

یا پروژه دیگری که تا آن زمان معتبرترین کاری بود که برای استان کرمان انجام شده بود. تهیه طرح جامع و تفصیلی جوپار بود که ما به قید مناقصه برنده شدیم و هنگامی که طرح جوپار را در حضور نمایندگان وزارتخانه‌ها به استانداری کرمان ارائه دادیم، طرح به اتفاق آراء به تصویب رسید و بعد از آن معاون استاندار اظهار داشت که این بهترین طرحی بود که تا آن روز به این استانداری آمده است. به هر حال مقصود از این صحبت‌ها اعتبار سومی بود که به این طریق کسب شده بود و تصور ما این بود که ما اگر بخواهیم از بزرگ‌مردانی در زمینه علمی طلب کمک کنیم، پاسخ مثبت خواهیم توانست.

-    فعالیت‌های جدید خود را چگونه شروع کردید؟
مؤسسه روزی تصمیم گرفت ماهیت خود را تغییر داده و یارگیری تازه کند. یک گروه 14 نفره تشکیل داده و از رشته‌های مختلف کمک گرفتیم. به‌عنوان مثال در گروه ما گرافیست، موسیقی‌دان، پزشک و... عضو هستند. به هر حال این گروه با حفظ نام «مؤسسه علمی فرهنگی فضا» جای گروه قبلی را گرفت. ولی برای اینکه کار خود را به‌طور جدی سامان دهیم، یک گروه اول هم شکل گرفت که نامش را مؤسسه معماری گذاشتیم. بعداً ما از وزارت علوم درخواست تشکیل انجمن علمی با عنوان انجمن علمی فضای معماری نوی ایران کردیم، که مصوب شد و کار خود را آغاز کرد.

برای آغاز فعالیت دوباره مؤسسه، پنج موضوع مهم و نو و البته انتزاعی را انتخاب کردیم که قابل عرضه است:
1- «ارزش»: که آقای مهندس پارسی به این زمینه می‌پردازند.
2- «نقطه»: که سخن گسترده و ژرفی است از آقای دکتر حمیدرضا اردلان
3- «یافت در موسیقی ایرانی»، پژوهش آقای مهندس کوروش متین
4- «نور» که آقای محمدرضا اصلانی در گستره‌اش بحث می‌کنند.
5- و «فضا»: که خود بنده سعی می‌کنم در این مورد گزارشی جامع ارائه بدهم.
در این برنامه جناب آقای دکتر ارفعی به‌عنوان «مقدمه» مباحثی را مطرح می‌کنند.
در انجمن علمی فضای معماری نوی ایران هم فعالیت‌های متعددی در نظر گرفتیم که از مهمترین آنها برگزاری دوره دروس شاید بتوان گفت در سطح فوق دکتری است.

در این دوره پنج رشته را دنبال می‌کنیم که عبارت‌اند از: هنرهای کاربسته، معماری، شهرسازی، شالوده‌های ساختاری و علوم معاصر.
عزیزانی که مسئولیت این رشته‌ها را به عهده می‌گیرند از والاترین افراد حاضر در رشته خود هستند و با این اوصاف ما ادعا داریم که دانسته‌های بالاترین مرجع علمی کشور را ارائه می‌دهیم..

در ادامه معرفی دوره‌ها باید بگویم که هر یک از دوره‌ها 16 جلسه دو ساعته و پنج روز در هفته خواهند بود. برای مثال شاخه فعالیت دوم ما روی شالوده‌های ساختاری معماری می‌گردد یا به طور کلی روی ساختارها که زمینه بحث اصلی را در کتاب اصل‌ها و خوانش آماده کردیم. یک نکته بسیار جدی است که سیستم مانژیا طریقه دکارتی خوانش فضا جواب معماری را نمی‌دهد و ما نه معماری فرنگی‌ها را با آن سیستم می‌توانیم بخوانیم و نه معماری خودمان را. سیستم‌های ما هنوز هم دشوارند و بحث به اینجا می‌رسد که ما اگر بخواهیم با این سیستم مانژ که سه محور دارد بلندا، درازا و پهنا کار کنیم، هیچ‌وقت نمی‌توانیم ژرفا را درک کنیم و اگر ژرفا را نفهمیم هزاران هزار چیز را از دست داده‌ایم و در ادامه بحث معماری ایران و متکی بودن معماری ایرانی بر ژرفا یعنی بر زمان مطرح می‌شود و کمک می‌کند هنگامی که به سراغ بازخوانی سیستم‌های ساختاری معماری ایرانی می‌رویم بتوانیم لمس کنیم که زمان همه جا حضور دارد. زمان در ساخت دیوارها و قوس‌ها و گنبدهای ما حضور فعال دارد. یک انرژی در ساختمان مدام در گردش است و این گردش توسط معماران ایجاد میشود و اندازه‌ها در این نظم اثرگذاری می‌کنند. یعنی بلندای پایة قوس فقط برای انتقال نیرو نیست. زندگی بخشیدن به ساختمان در ساختارهای ایرانی بحثی است که تا امروز دنبال نشده است که در این دوره آقای دکتر عطارنژاد و همکاران‌شان کار خواهند کرد.

گروه سوم گروه معماری است که هنوز مشخص نیست چه کسانی عهده‌دار این بحث خواهند بود. اما امکان دارد این مسئولیت را من به عهده بگیرم.
اما از دانشمندانی که اهل اندیشه و نظریه‌پردازی هستند مثل دکتر کاتوزیان و دکتر رازجویان دعوت می‌کنیم و آنها با نظر خود تعیین می‌کنند که گستره‌ی بحث به کدام سمت‌ها روی کند.

بحث چهارم شهر و شهرسازی است. امیدواریم بتوانیم در این زمینه از آقای دکتر طبیبیان بهره ببریم.
پنجمین مبحث، اندیشه‌ها و نظریه‌هایی‌اند که فوق‌العاده مهم است. اینجا دو محور اصلی پیگیری می‌شود. یکی اندیشه‌های ریاضی ـ فیزیک است که بار فلسفه دارد. و دیگری ادبیات است. ولی ادبیاتی است که علم را نادیده نمی‌گیرد. ما در این دو رشته که در تقابل و توازن و تکامل همدیگر هستند بحث را ادامه خواهیم داد که آقای دکتر عباس بازرگان این مبحث را به عهده می‌گیرند.

فعالیت دیگری که در انجمن علمی انجام خواهیم داد این است که از همکاران و عزیزانی که در شهرستان‌ها می‌شناسیم. دعوت می‌کنیم. که در شهر و مکان خودشان کار پژوهشی انجام دهند . کمک مالی اولیه هم باید به این همکاران جوان داشته باشیم، در غیر این صورت نمی‌توانیم توقع همکاری مسئول داشته باشیم. در نهایت سعی داریم فضای علمی شهرستان‌ها را هم به روش‌هایی که مد نظر داریم، ارتقاء دهیم.

-    لطفاً کمی هم راجع به پژوهش‌هایتان توضیح دهید.
من کتابی حدود 22 سال پیش نوشتیم که در این کتاب از شعر برای کاویدن مفهوم معماری کمک فراوانی گرفته شد. نظر من این بود که اگر بخواهیم معماری ایران را بشناسیم باید با ادبیات مکتوب ایران آشنا باشیم که این نظر به‌راحتی هم پذیرفته شد. با چاپ کتاب جدیدمان، ادعا توانیم کرد که اگر کسی بخواهد ادبیات ایران را بشناسد، باید معماری بداند.

به‌عنوان مثال نظامی از قوی‌ترین شاعرانی است که در شعرش تصویرسازی می‌کند، فضاسازی هفت پیکر در زمینه معماری شاهکار است که شما با خواندن این شعرهایی که با نهایت ظرافت سروده شد، خود را کاملاً در فضا حس می‌کنید.
نور، رنگ، ابعاد را درک می‌کنید و احساس زندگی کردن در فضا را دارید.

- شما نظامی را به‌علت نگاه معمارانه‌اش انتخاب کردید؟ در واقع سؤال این است که یک ادیب روی معماران تأثیر گذاشته یا یک معمار از بین ادیبان کسی که نگاه معمارانه داشته را پیدا کرده است؟
اولاً انتخاب نظامی اصلاً اتفاقی نبوده و چنانکه در بعضی قطعه‌های شاهنامه هم این تصویرسازی‌ها را می‌بینیم. نظامی به این دلیل انتخاب شد که گستره فکری انسانی بسیار نابی دارد و متعلق به فردای فردوسی می‌باشد. این دو با یک‌دیگر در حدود دو نسل فاصله دارند و نظامی، در سخن فروتنی که بی‌نظیر است، اظهار داشته تمام سخنان ارجمندی که می‌توان در دنیا گفت را فردوسی گفته و من به خس و خاشاکی می‌نگرم که در شأن فردوسی نبوده که بگوید و اینها را به‌گونه‌ای می‌کاود که گاهی معانی از سخن فردوسی از نظر انسانی غنی‌ترند.
مانند هنگامی که برای‌مان می‌گوید:
مرکز این گنبد پیروزه رنگ                      بر تو فراخ است و بر اندیشه تنگ

-    ممنون از وقتی که در اختیار ما گذاشتید.