تجربۀ ال.ای. برای زاینده‌رود

این مقاله در پنجمین همایش نکوداشت اصفهان ارائه شده است

 

 

اختصاصی معمارنت- زاینده‌رود با ویژگی‌های منحصر بفرد و یگانۀ خود یکی از رودهای شاخص ایران است که آمیختگی‌اش با تمدن قدیمی شهر اصفهان از آن پدیده‌ای تاریخی-طبیعی-جغرافیایی ساخته است. مقایسۀ چنین پدیده‌ای با رودی دیگر در آنسوی دنیا شاید منطقی به نظر نرسد. اما مقایسه و تمثیل یکی از بنیادی‌ترین ابزارهای ذهن آدمی برای یافتن راه‌حل‌های جدید از تجربیات گذشتۀ خود و دیگران بوده و هست.

 

اگر با آگاهی از یگانگی پدیده‌ها به عناصر مشابه دیگران نگاه کنیم و برای برون رفت از بحران‌های خود راه حل‌های آنها را دست‌مایۀ الهام قرار دهیم، این کار نه تنها منطقی به نظر خواهد رسید؛ بلکه هنری است که می‌تواند مایۀ تحول امروز و آینده ما شود.

 

با این نگاه متن پیش‌رو به مرور تجربۀ رودخانۀ ال.ای. در لس آنجلس می‌پردازد و می‌کوشد تا بر محور مسئلۀ مشخص خشکی زاینده‌رود برای باززنده‌سازی آن راه حل‌هایی را بجوید و معرفی نماید.

 

مسئله چیست؟
همه شهرهایی که در کنار رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند، امروزه به  احیا و بازسازی بستر آنها می‌پردازند. این بازسازی‌ها فرصت‌های بسیاری برای شهرها به ارمغان می‌آورد. از پارکها و فضاهای سبز و تفریحی، مسیرها پیاده یا دوچرخه تا توریسم، بازشناسی هویت محلی و اشتغال.

 

این پژوهش در نظر دارد تا با بررسی بازسازی رودخانه لوس آنجلس، از تجربیات آن برای زاینده رود استفاده نماید. زاینده رود از سرچشمه تا تالاب گاوخونی با گذر از 400 کیلومتر تجربه زیسته‌ای را در طول تاریخ برای حاشیه‌نشینان آن رقم زده است.
عواملی که در تکوین تاریخ این رودخانه نقش داشتند عبارتند بوده‌اند از:
-    قدمت صدهزار ساله
-    ارمغان آبادی و زندگی
-    آداب و رسوم و اعتقادات
-    عجین بودن تاریخ شهر و زندگی مردم آن با رودخانۀ زاینده رود
-    مدنیت مردم و مسئولان شهری در حفاظت و ساماندهی
-    اشتباهات نگاه صرفاً مهندسی به حیات طبیعی
-    ندیدن حیات ملی رودخانه و تقسیم آن با مرزهای مصنوع جغرافیای سیاسی

 

و سرانجام حال امروز زاینده رود علی‌رغم همۀ ادعاهای ما، برهمه آشکار شده و برای برون رفت از این بحران شنیدن تجربه های دیگران برای یافتن راه های موثری که با استفاده از ظرفیت های موجود، ما را به دستیابی نقاط قوت خود رهنمون کند اهمیت پیدا کرده است.
گرچه زاینده رود از بسیاری جهات با رودخانۀ LA قابل مقایسه نیست اما هر روایتی آموزه‌ای است برای چشمان بینا.

 

توصیفی از روند تحولات رودخانه LA
1. (گروه دوستان رودخانه LA) موسسه غیرانتفاعی محلی متشکل از فعالان محیط زیست، ساکنان شهر، هنر¬مندان و... بودند که در سال 1986 با هدف بازسازی رودخانه گرد هم جمع شدند تا آنکه متاثر از فعالیت‌های آنها در سال 2007 شهرداری لس آنجلس طرح جامع رود خانه را تهیه کرد.
 

 

2. رودخانه LA از 1000 سال پیش منبع آب شهر برای سرخپوستهایی که اطراف آن بودند بود؛ مسیری77 کیلومتری از پارک کانوگا تا اقیانوس آرام.

 

 

3. حداقل 50 روستای سرخپوستان اطراف رود¬خانه بود، به دلیل خشک شدن در تابستان‌ها و سیلاب در زمستان سرخپوست‌ها خانه‌ها را با فاصله می‌ساختند، انطباق با سیلاب و خشکی نحوه معاش آنها بود. 

 

اواسط قرن 16 مکزیکی‌ها آنها را به دره‌های بالاتر کوچ می‌دهند و روستاهای زیادی اطراف رودخانه ساخته می‌شود. در اواسط قرن 19 نیاز به آب به ایجاد کانال‌های آبرسانی می‌انجامد- سینک‌های مادره یا نهر آب مادر.
 

نقشه و عکس کانال‌های منشعب از ال.ای.

 

4. بستر کم عمق رودخانه و عبور از منطقه مسطح در بارش‌های  زمستانی  همواره باعث سیل در منطقه وسیعی می‌شده است.

 

دو عکس از 1900

 

دو عکس از 1911

 

 5. در ابتدای قرن بیستم، جمعیت لوس آنجلس به صد هزار نفر می‌رسد و رودخانه فصلی دیگر کفاف آب ساکنانش را نمی‌دهد. افزایش جمعیت، به ناچار سکونت را به حاشیه رودخانه  می‌کشاند و ایجاد پل‌های ارتباطی ضروری می‌گردد.  تا پایان قرن نوزدهم  پل‌های فلزی جایگزین همه پل‌های چوبی قدیمی شدند. اگرچه هیچ کدام از این پل‌ها هم از سیل در امان نماندند و در طی سال‌های 1944-1909 همۀ آن پل‌های فلزی که در سیل‌ها آسیب دیده بودند و یا خراب شده بودند، جای خود را به پل‌های بتنی دادند.

 

 

 6. در این فاصله، طغیان رودخانه  بسیار کشته  و خسارات فراوانی به خانه‌های اطراف به جا گذاشته بود. دستیابی به منابع آبی جایگزین و افزایش جمعیت، مسئولان شهری را به این نتیجه رساند که روخانه با این شمایل مزاحمی بیشتر برای توسعه و سازماندهی شهر نیست.

 

کمبود منابع مالی، اولویت‌های دیگر و سیل ویرانگر 1934 مسئولان شهر را بر آن داشت تا به دولت فدرال برای کمک روی آورند. در عرض دو سال کنگره  قانون کنترل سیل را به تصویب رساند که طی آن کنترل رودخانه به اداره مهندسی ارتش سپرده شد. اقدامات مهندسی ارتش به زحمت شروع شده بود که یکی از شدیدترین سیل‌ها در سال 1938 اتفاق افتاد و بنابراین کنترل سیل در درجه اول اهمیت در بازسازی بستر رودخانه قرار گرفت و یک پروژه سی ساله آغاز شد.
 

 

7. بازسازی رودخانه توسط اداره مهندسی ارتش شروع شد: ده هزار کارگر بیش از سه میلیون بشکه بتن در بستر رودخانه  ریختند و در حدود 80%  بستر رودخانه به یک کانال بتنی بدل شد.  زمانی که این پروژه به پایان رسید طبیعت و تاریخ رودخانه که برای قرنها زندگی ساکنان حاشیه آن را تداوم بخشیده بود، به کلی ناپدید شد. بستر بتنی خاطره رودخانه را از اذهان مردم پاک کرد. شهر چند میلیونی حالا می توانست از باران زمستان در امان بماند.

 

 

8. رودخانه لوس آنجلس بعد از بازسازی: در طول زمانی که اداره مهندسی ارتش رودخانه را به کانال تبدیل می‌کرد، مسیر زیرساخت‌های شهری زندگی حاشیۀ رودخانه را دگرگون کردند. با آغاز رشد جمعیت قرن بیستم، حجم بارهای بندر سن پدرو در جنوب لس آنجلس نیز افزایش پیدا کرد و احتیاج مبرمی به مسیر راه آهن برای ارسال کالاهای ترخیص شده فراهم آمد. زمین‌های بی‌صاحب و رها شده اطراف رودخانه راحت‌ترین و در دسترس‌ترین مسیر این خط آهن را فراهم آوردند و البته خطوط انتقال برق نیز اضافه شد. اولین آزاد راه  داخل شهری امریکا (آزاد راه پاسادنا 1930-40) در بخشی از زمین‌های حاشیه رودخانه کشیده شد. بزرگراه بعدی، در سال 1947 بخشی دیگر از حاشیه  رودخانه را اشغال کرد. تا مدت‌ها پس از آن، اراضی اطراف رودخانه که جاذبه‌های خود را از دست داده بود، به محله‌های مسکونی افراد کم‌درآمد، کارخانجات، و یا مسیرهای ارتباطی تبدیل شد، اطراف پل‌ها به دلیل دور از دسترس بودن به محل تو زیع مواد مخدر و تجمع بی‌خانمان‌ها تبدیل گشت. بدین ترتیب رودخانه برای دهه‌ها به فراموشی سپرده شد.  مهندسی ارتش برای اتمام پروژه خود اعلام کرد که رودخانه از آب‌های جاری به شمار نمی‌رود و 52 مایل کانال کنترل سیلاب می‌باشد.

 

 

9. لوئیس مک آدامز، موسس و لیدر گروه مدافع رودخانه، «دوستان رودخانه ال ای» یک خیال‌پرداز به شمار می‌آمد، زمانی که در اواخر دهۀ هشتاد، نظریۀ از میان بردن کانال و دفاع از رودخانه به عنوان بخش مهمی از هویت شهر که باید حفاظت شود، را مطرح کرد. او به عنوان یک هنرمند، شاعر، و رویا پرداز رودخانه را در تخیل خود بازسازی کرد، ارزش‌های نهفته در آن را دید، و سپس در راه تحقق رویاهای خود گام برداشت.

 

مک آدامز با هدف جلب توجه عموم مردم با گروهی از هنرمندان به برگزاری نمایش‌های هنری مختلفی دست می‌زنند. هر یک از این پروژه‌ها در حالیکه خلاقیت هنری ویژه‌ای را به نمایش می‌گذارند، بخشی از ساکنان و یا بازدیدکنندگان را به تامل وا می‌دارند.
 

 

10. تئاترموزیکال سانکها مادره یا نهر آب مادر در محل بستر بتنی رودخانه در 1995 با تاکید بر احساس دفن شدن رودخانه تاکید کرد.

 

 

11. صندوق پستی‌های زرد ال.ای. توسط هنرمندی ایرانی آرام باقری ساخته شدند. از سال 2008 این صندوق‌ها که در کنار رودخانه قرار گرفته‌اند، سوالی درباره رودخانه می‌پرسند و کاغذ و مداد برای پاسخگویی درکنار آن قرار می‌دهند. او در حال تهیه مستندی از پاسخ‌های مردم است.

 

 

12. بچه گربه‌های رودخانه نام نقاشی‌های دیواری است که لئو لیمون از سال 1970 روی دیواره‌های بتنی رودخانه می‌کشد و بطور مداوم آن‌ها را تعمیر می‌کند و یا حالت چهره آنها را تغییر می‌دهد.

 

 

13. آثار تجسمی (مجسمه‌های آهنی) برت گلدستون با تم‌هایی از طبیعت وحشی لوس آنجلس در طول رودخانه قرار گرفته‌اند و معروف‌ترین آنها در آهنی حواصیل‌های بزرگ (1999) است.

 

 

 

14. نمایشگاه نقاشی های دیواری و گرافیتی

 

 

15. «این رودخانه ال ای است» نام فیلم مستندی16 میلی متر بود که در سال 2007، 21 نوجوان 14-16 ساله درباره معنی رودخانه ساختند.

 

 

16. نمایش «دستت را به آب بزن» در سال 2009، پانزده هزار نفر را به تماشا واداشت. این تئاتر از گروهی بازیگران آماتور محلی که زندگیشان به نوعی با رودخانه ال.ای. آمیخته بود، در کنار بازیگران حرفه ای بهره برد. این تئاتر با ترکیبی از شخصیتها معمولی، موزیک زنده، و افسانه‌های سرخپوستی، در طی 15 بار نمایش خود به مسئله عدالت زیست محیطی پرداخت.

 

 

17. داستان خود از رودخانه را به اشتراک بگذارید. در همکاری با شهردار لس آنجلس در روز خدمات رودخانه، یکی از اعضای شورای شهر  با همکاری دوستان رودخانه ال.ای. و چندین سازمان دیگر یک سری فیلم برداری و داستان نویسی را آغاز کردند که در آن هر کسی داستانی از رودخانه می گوید.

 

 

18. در سال 2008 قانون حفاظت از آبهای جاری در کشور متممی به این قانون اضافه کرد که این قانون در مورد آبهای قابل قایقرانی جاری می باشد. ادره مهندسی ارتش اعلام داشت که فقط بخش کوچکی از رودخانه ال ای قابل قایقرانی است و لذا این رودخانه از شمول این طرح مستثنی شد. جرج ولف  نویسنده کارزاری را آغاز کرد که بطور عملی نشان دهد رودخانه قابل کشتیرانی است و در راس گروهی در سال 2008 این رودخانه را قایقرانی کرد. در جولای 2010، آژانس حفاظت از محیط زیست رودخانه  ال ای را آب جاری و قابل قایقرانی اعلام کرد. این بازشناسی درتاریخ بازگردانی هویت رودخانه نقطه عطفی به شمار می رود. او گروه رهنوردان را پایه گذاری نمود که پس از آن هم به برگزاری تورهای قایقرانی برای شناخت طبیعت رودخانه و دفاع از برگرداندن رودخانه به شکل طبیعی می پردازد. 

 

 

19. دوستان رودخانه LA تلاش کردند تا یک مسیر دوچرخه سواری در سرتاسر رودخانه ایجاد کنند که بخشی از آن ساخته شده و سازمان مهندسی ارتش یکی از اهداف خود را بازسازی رودخانه تکمیل این مسیر تا2020 قرار داده است. راه اندازی مسابقه  سالانه در این مسیر از سال2000 در جا انداختن این خواسته اهمیت بسزایی داشته است.

 

 

 

19. در 1989 به دنبال تلاشهای هنرمندان و فعالان محیط زیست ، شهردار LA گروهی را موظف به بررسی مسئله و پتانسیل-های بهبودشرایط کرد یکسال بعد فرمانداری LA هم به این تلاش پیوست.

 

 

 در 2002 یکی از اعضای شورای شهر به طور پیگیر کمیته ای رابه این مسئله گماشت. موسسات غیر دولتی در زمینه محیط زیست پروژه هایی کوچکی را در اطراف رود خانه به انجام رساندند و دانشگاهها امکانات تحقیقی خود را به کار گرفتند.

 

 

20. و امروز بحث بر سر انتخاب یک طرح از میان طرح های مختلف و متنوع بازسازی رودخانه LA  است. 

 

در سال 2007  سرانجام شهر لوس آنجلس، طرح جامع احیای 20 ساله این رودخانه را تهیه کرد. اگر چه این طرح برای بخشی از رودخانه که در شهر لوس آنجلس می باشد تهیه شده است (32 مایل از 51 مایل) اما پیشنهادات طرح قابل تعمیم به سایر بخشهای رودخانه نیز می باشد و مهمتر از همه این طرح نشان می دهد که چگونه می توان ارتباط مردم با رودخانه را برقرار نمود.

 

وضعیت فعلی

 

طرح پیشنهادی

 

وضعیت فعلی

 

طرح پیشنهادی

 

وضعیت فعلی

 

طرح پیشنهادی

 

نتیجه گیری
به نظر می‌رسد توان شهروندان و مسئولان منطقه در حل معضلات زاینده‌رود با توجه به قدمت شهرنشینی در کنار این رود و آمیختگی تاریخ انسانی با اقلیم اصفهان بیش از رودخانه LA است. اما این توان عرصه‌های جدیدی می‌طلبد که تنها جنبشی برآمده از شهروندان و نخبگان اصفهانی می‌تواند بدان جامۀ عمل بپوشاند. بنابراین پیشنهاد می‌شود این جنبش در قالب تشکیل «انجمن‌ دوستداران زاینده رود»، به عنوان نهادی با رویکردی ملی، برای ساماندهی فعالیت‌های خودجوشی که بتدریج به هم می‌پیوندند عمل کند و بتواند با مخاطب قرار دادن:
1. همۀ شهروندان اصفهانی
2. مردم کشور (به ویژه استان‌های درگیر)
3. مسئولان شهری اصفهان 
4. مسئولان کشوری
زاینده رود را تبدیل به دغدغه‌ای ملی کند.

 

برای این کار نخستین گام حساس سازی افکار عمومی از خلال راه اندازی شبکه‌های هم‌اندیشی و اطلاع‌رسانی است که در یافتن ظرفیت‌ها و راه حل ها دیگران را به مشارکت می‌طلبند:
1.    راه‌اندازی بحث و اجتماع در اطراف رودخانه در قالب حرکت‌های هفتگی برای ایجاد حساسیت در مراجعه‌کنندگان
2.    ایجاد ارتباط از طریق رسانه‌های جمعی و مخاطب قرار دادن جامعه 
3.    ایجاد ارتباطات با استفاده از امکانات دنیای مجازی شامل رادیو و مجلۀ اینترنتی برای بازتاب فعالیت‌ها و تولید محتوای آگاهی بخش برای شهروندان، به منظور حساس سازی و به مشارکت طلبیدن مسئولان در بحث‌ها و گفتگوها
4.    فعالیت در سطح شهر و از طریق سازمان های مردم نهاد و مراکز آموزشی برای تازه نگاه داشتن مسئله و شناسایی راه حل ها و به بحث گذاردن آنها
5.    ایجاد نگاه فرهنگی به رودخانه و یادآوری تاریخ شهر و تجربۀ زیسته افراد در پیوند با رودخانه، مادیها و بیشه ها و فضای سبز از طریق مستندسازی تجربه‌های آنها در قالب یک جنبش یادآوری که نمی‌خواهد بگذارد جامعه این مسئله را فراموش کند.
6.    ایجاد  ظرفیتی همگانی برای ترمیم، نگهداری و باززنده سازی رودخانه و ساختارهای اطراف آن.
این اقدامات همچنین می تواند چنین نتایجی را در پی داشته باشد:
1.    به وجود آمدن ایدۀ دیده بان رودخانه و بررسی راه های بازگشت به طبیعت زاینده رود
2.    ایجاد وحدت رویه در مردم و مسئولان برای برخورد با مشکل زاینده رود از سرچشمه تا تالاب
3.    به وجود آمدن شبکه ای خودجوش از شهروندان برای حفاظت رودخانه از آلودگی های شهری و صنعتی
4.    بررسی کارشناسی نحوۀ مصرف آب رودخانه زاینده رود (کشاورزی، شرب، صنعتی) و ساماندهی آن از سوی مسئولان
5.    ارائۀ الگوی مصرف بهینه آب در زمینه های بند پیشین (شمارۀ 4)
6.    همکاری با نهادهای ذیربط و ساماندهی تحقیقات نهادهای دولتی و غیردولتی برای طراحی و اجرای طرح های زیست پایدار حاشیه رودخانه و جلوگیری از تجاوز به حریم رودخانه
7.    جمع آوری کلیه اسناد و عکس ها و مقالات و غیره برای تشکیل موزه زاینده رود
8.    طراحی جشنواره سالانه زاینده رود
9.    طراحی برنامه های فرهنگی ورزشی در حاشیۀ زاینده رود توسط سازمان های مردم نهاد یا مسئولان شهری

 

زاینده رود نیمه جان اما زنده است