مسجد جامع فرومَد

مقدمه
در گذر از شاهراه خراسان که زمانی نه چندان دور، مهمترین مسیر کاروانسرایی ایران و شاهراه تجارت شرق و غرب بود، آثار ارزنده ای از میراث معماری ایران گسترده است که به رغم ویژگی های منحصربفرد، چندان شناخته شده نیستند.

 

مسجد جامع فرومد، در قلب روستای زیبای فرومد یکی از این کهن ساختارهای فراموش شده است. فرومد که مرکز دهستان فریومد است، در ۱۸۰ کیلومتری شرق شاهرود در مسیر جاده شاهرود – سبزوار، شمال شرقی عباس آباد و شمال غربی مزینان در دامنه غربی کوه‌های جغتای (ارتفاعات میندر) جای گرفته است.

 

 

آنگاه که جاده اصلی را به مقصد فرومد که تنها یادآورش، تابلوی کوچکی است، ترک می کنیم و از هیاهوی کامیون ها و خودروهایی که با شتاب و بی هیچ رغبتی به آنچه در نزدیکیشان قرار دارد، دور می شویم، تاریخ به یکباره هویدا می شود. نام فرومد یا چندانکه در کتب تاریخی اشاره شده است، فریومد برایمان آشناست و یادآور سربداران. شیخ حسن جوری، قاضی القضات باشتین، ایلخانان مغول و.... و آنگاه تاریخ در برابر چشمانمان ظاهر می شود. فرومد، مرکز ناحیه جوین، مبدا حرکت آزادی خواهانه سربداران بوده است.
 

مسجد جامع
مسجد جامع در قلب روستای فرومد، قرار گرفته است. راه دسترسی به آن، دقیقا از میانه روستا می گذرد. در امتداد خیابان اصلی روستا که پیش می رویم، به یکباره بنایی یادمانی در برابر چشمانمان ظاهر می شود. بنایی با ویژگی های توامان از سنت و مدرنتیه که شاید تنها یادگار میراث معماری معاصر در منطقه باشد. بر اساس کتیبه که در میانه بنا بر روی سنگ نصب شده است، بنا یادمانی است برای ابن یمین فرومدی ؛ قطعه سرای نامدار قرن هشتم.

 

در دورنمای آرامگاه این یمین، نگین بی بدیل روستا، ظاهر می شود. ایوان های رفیع، حضور بنایی زیبا و باشکوه را نوید می دهد. اندکی که در سراشیبی جاده پیش می رویم. حجم بنا پر رنگتر می شود. ایوان سردر که به نسبت دیوارهای جانبی اش، مرتفع تر است، با بیرون زدگی عامدانه، بازدیدکننده را به درون خود می کشد. تزئینات ابن بخش اگرچه در بسیاری از بخشها شسته شده و از بین رفته است، اما یادآور دوره اوج و شکوه بناست.

 

 

با گذر از سردر به هشتی کوچکی می رسیم که از طریق دهانه شرقی مجاور ایوان شمالی با صحن میانی در ارتباط است. هشتی بنا، فضای مستطیلی شکلی است كه از بخش شمالي با سر در ورودی، از ضلع جنوبی به صحن میانی و از ضلع شرقي به پایاب مسجد راه می یابد. عبور قنات بازارو وجود دو راه آب در جداره هاي غربي و شرقي این بخش، بر كاركرد وضوخانه‌اي آن تاكيد دارد. اگر چه از پوشش اصلی این بخش اطلاعی در دست نیست اما در حال حاضر، پوششي از یک طاق خشتي- كه بخش عمده آن فرو ريخته است- فضا را پوشش داده است.

 

بنا به شیوه رایج مساجد دو  ايواني خراسان، پلانی ساده و تزئیناتی بسیار غنی ساخته شده است. بررسي نظام سازماندهي فضايي بنا از الگوي ساده آن حكايت دارد؛ بگونه‌اي كه مي‌توان صحن میانی (عنصر سازمان دهنده فضا)، دو ایوان اصلی (محور اصلی و بصری بنا) و چهار گوشوار و شبستان های طرفین را در ساختار فضايي پلان، تشخيص داد.

 

با بررسي الگوي فضايي بنا مي‌توان نماهای متقابل بنا را در كليات معماري، قرينه يكديگر دانست؛ به عبارت ديگر، در هر نما، ايوان مياني با مدل سه پيمون – و الگوی مربع نه قسمتی در پلان- در ميانه فضا قرار گرفته و در طرفين آن گوشواره هاي با مدول يك پيمون قرار گرفته است كه اين امر سبب شكل‌گيري نمايي قرينه در هر كدام از دو نمای موجود شده است.  نكته جالب توجه این نماها وجود قاب‌بندي دو تايي (تقسيم دوتايي) بر فراز گوشواره‌هاي غربي و شرقي است كه به صورت تونشسته و البته كاذب، ساختاري دو اشكوبه در نما را فراهم آورده است.

 

دو ايوان شمالي و جنوبي با قرارگیري در محور اصلي بنا، محور بصري و كالبدي بنا را تشكيل داده‌اند. دهانه طاق دو ایوان تقریبا برابر و در حدود 6.5 متر است و این درحالی است که عمق دو ایوان متفاوت است. عمق ایوان شمالی 7.3 متر بوده و عمق ایوان جنوبی به سبب اهمیت ساختاری و کارکردی خود، برابر با 11.30 متر است. در جهت تاکید بر اهمیت ایوان جنوبی، ارتفاع آن؛ اندکی بیشتر از نمونه شمالی خود در نظر گرفته شده است. اما شاید مهمترین وجه تمایز ایوان جنوبی، تزئینات پرتکلف و منحصربفرد آن باشد.

 

 اگرچه نمای هر دو ایوان با گره سازی آجری با استفاده از آجر تراش و کتیبه های خط ریحان، تزئین شده است، اما محراب باشکوه و مقرنس تزئینی منحصربفرد موجود در ایوان جنوبی، به یقین، آنرا به عنوان شاهکاری از معماری و هنر تزئینی دوره ایلخانی معرفی می کند. ظرافت نقوش مثال زدنی است، بگونه ای که می توان ادعا نمود؛ تزئین کننده بنا، تمام عناصر و آلات مقرنس را با نقوش اسلیمی و حصیری شکل، غنا بخشیده است. محراب نیز به تبع نمونه های مشابه دوره ایلخانی، مجموعه ای منحصربفرد از نقوش اسلیمی و آمیزه هایی از صور انسانی است که با ساختار برجسته خود، تبار بسیاری از نمونه های متاخر را به رخ می کشد.

 

از دیگر نقوش تزئینی موجود در ایوان ها، گلوی های تزئینی آنهاست که با ترکیبی از کتیبه های قرآنی به خط کوفی و ریحان و خطوط باریک اسلیمی و ختایی غنا یافته اند. این کتیبه ها، علاوه بر نوار حاشیه ای ایوانها، در طاقنماها و در محراب مسجد نیز دیده می شوند. علاوه بر این نوارهای کتیبه گچبری شده، زیر پاطاق های داخلی هر دو ایوان نیز اجرا شده اند.

 

اما نکته جالب توجه دیگری در ایوان جنوبی به چشم می خورد. حضور محرابی کوچک در دل پایه شرقی که سادگی نقوش بکار رفته در آن و بهره گیری از خط کوفی بی تکلف، آشکارا تاریخ ساخت آن را به قرون 6 و 7ه.ق رجعت می دهد. به نظر می رسد، حضور محراب در دل جرز شرقی، می بایست، قرینه ای در جرز غربی داشته باشد، اما با شگفتی چنین نیست. در پی یافتن دلایل احتمالی عدم تقارن، نکاتی قابل توجه در برابر چشمانمان ظاهر می شود. جرز غربی، بر خلاف جرز شرقی که بوسیله دو دهانه طاقی به شبستان شرقی متصل می شود، تنها یک دهانه بازشو به سوی گوشوار غربی ایوان دارد.

 

دوگانگی و عدم تقارن دو پایه ایوان با مواردی دیگر بیشتر از پیش، تقویت می شود. تغییر کیفیت آجرکاری از آجرکاری دوتایی با بند مهری در پایه شرقی- که تنها تا ارتفاع 4 متری دیده می شود- به آجرکاری ساده پایه غربی، وجود دو لایه کتیبه خطی در دهانه های شرقی در قیاس با تنها یک کتیبه که به لحاظ الگوی خط و تکنیک اجرا، با کتیبه دوم پایه شرقی همزمان دیده می شود، تغییر ابعاد جرزها و ... همه و همه بر بروز حادثه ای ناگوار در کالبد بنا در اندک زمانی پس از ساخت، تاکید می کند که لزوم بازسازی بنا را در دوره ایلخانی ضروری ساخته است. بررسی دقیق تر نمای ایوان، بر صحت فرض اولیه تاکید می کند. وجود آجرکاری تزئینی با نقش ترنج در پایه شرقی که به تبعیت از شیوه آجرکاری دوره سلجوقی به صورت هشت و گیر با ساختار بنا چیده شده است، تاریخ ساخت اولیه بنا را به دوران سلجوقی نسبت می دهد.

 

 

بررسی تکمیلی نماهای شمالی و جنوبی، از الحاق قاب بندي با تقسيم دوتايي در طرفين ايوان‌ها حکایت دارد که احتمالا همزمان با تعمیرات و الحاقات دوره ایلخانی اجرا شده است. گسستگی و انفصال این قاب بندی از پایه ایوان و عدم هشت و گیر بودن این دو بخش بی هیج شکی بر تقدم ساخت پایه ایوان و تاخر زمانی الحاق قاب بندی صحه می گذارد. بر این مبنا می توان حدس زد که معمار سازنده از تناسب ارتفاعی ایوان ها که به سبب ابعاد کوچک صحن، بزرگتر نیز دیده می شد، رضایت نداشته و جهت کاستن از این تناسبات فزآینده و پیش از تکمیل تزئینات نما، اقدام به ساخت طاقنماهای دو تایی فرونشسته نموده است. از سوی دیگر می توان تصور نمود که این طاق نماها به عنوان پشت بند ایوان، عملکرد سازه ای بخود گرفته و در ساختار سازه ای بنا نیز وارد شده اند. دلیل پیدایش این عناصر هرچه باشد، نتیجه این اقدام، ایجاد سطوحی برای تزئیناتی کم نظیر از تزئینات گره سازی درهم (کاشی های نگینی در زمینه آجری) است.

 

این تزئینات ظریف، پایه و بنیان تکنیک کاشی کاری پر تکلف دوران متاخر تیموری است. با توجه به اینکه در دوره سلجوقی و ایلخانی، استفاده از سطوح کاشیکاری بصورت پرتکلف معمول نبوده است - و یا حداقل در ابنیه باقی مانده از آن دوره تاریخی دیده نشده است- این میزان از حضور کاشی در بدنه های تزئینی قابل پیش بینی است. نمونه های دیگر کاشی را می توان در نیم ستون های دوطرف ایوان جنوبی یافت که بصورت قطعات کوچک مربع شکل با نقش گره کار شده اند. در نگاه اول، این کاشی ها نیز مانند بخش های آجری دیده می شوند اما با کمی دقت می توان اندک بازمانده لعاب فیروزه ای را بر روی چند قطعه از آنها تشخیص داد. این بدنه های تزئینی کاشیکاری شده، احتمالا تنها نمونه های کاشیکاری مستقل بنا بوده است.

 

 

اما اگر بتوان از تزئینات بی نظیر ایوان ها که بدون شک، آنرا به گنجینه ای منحصربفرد مبدل ساخته است، صرف نظر نمود، آنچه ساختار مسجد را از نمونه‌هاي مشابه خود جدا مي‌سازد، تناسبات فضائي، هندسه و ارتفاع قابل توجه ايوان‌ها به نسبت فاصله آنها با يكديگرست. تناسبات موجود، حياطي با ابعاد حدودي 16.5 × 12.5 متر را فراهم آورده است كه بوسيله سه دهانه طاق تیزه دار در طرفين غربي و شرقي محاط شده است. . اين دهانه‌هاي هم اندازه كه با مدل یک پيمون و برابر با دهانه‌هاي طرفين ايوان هاي اصلي بنا، طراحي شده‌اند احتمالاً به شبستان هاي كناري مسجد راه داشته‌اند . هرچند در حال حاضر پايه ستون‌هاي اين شبستان موجود است اما، با توجه به نوساز بودن آنها و دوره‌هاي مرمت اخير مسجد،‌ تاييد اين گفته نيازمند مطالعات پيگردي در پاي ستون هاي جديد و قديم بناست.

 

 

طاق های سه تایی پیش گفته با دهانه ای برابر با 2.5 متر و ارتفاعی در حدود 6 متر، ساختار هماهنگی به جداره های غربی و شرقی بنا بخشیده است. همانند دیگر بخش های بنا، این طاقنماها نیز با سطوح گچبری کم نظیری، تزئین شده است. اگرچه آثار تزئینی سطوح بیرونی این طاقنماها از بین رفته است، اما تزئینات گچی زیر تویزه های باربر به طرزی شگفت انگیز سالم مانده است.

 

گچبری ها و تزئینات گچی موجود در این بنا به تمامی شئون، معرف ویژگی های گچبری دوره ایلخانی است. گچبری در این دوره، تبار و پیشنیه نوعی از گچبری است که در دوره های متاخر به کشته بری معروف گردید. در این تکنیک، نقش بر روی یک لایه از گچ، طرح اندازی (گرته ریزی) شده و برش داده می شود. نتیجه نقش مشتمل بر خود نقش اصلی و زمینه آن می گردد. در این روش، گاها زمینه برش داده شده و برداشته می شود تا نقش اصلی برجسته تر نماید و در مواردی نبز نقش از روی زمینه برش خورده و زمینه سطوح بالاتری قرار می گیرد. اما آنچه در خصوص این تزئینات، قابل اعتنا به نظر می رسد، اصالت نقوش و نقش مایه های بکاررفته در بناست که معرف ویژگی های دوره ایلخانی است.

 

تاریخ ساخت و بانیان
اگرچه در پرونده ثبتي بنا، تاریخ ساخت آن به قرن هفتم نسبت داده شده است،‌ اما بررسی کالبد معماری و تزئینات اولیه بنا که در زیر لایه ای از آجرکاری دوره متاخر ایلخانی قرار دارد، تاریخ بنا را به دوره سلجوقی نسبت می دهد. با یادآوری آنچه ابوالحسن بیهقی (متوفی سال 560 ه.ق) در باب برگزاری نماز آدینه در فریومد بدان اشاره نموده است و با ذکر این نکته که در هیچ سند دیگری، به وجود مسجد جامع دیگری در فرومد اشاره نشده است ، می توان تصور نمود که بنا در اواسط قرن ششم (دوره سلجوقی) مورد استفاده قرار می گرفته است. از سوی دیگر ساختار یکپارچه زبره و نما که به تعبیر دکتر پیرنیا از مهمترین ویژگی های معماری دوره سلجوقی است این فرضیه را تقویت می کند که بنا به احتمال فراوان در دوره سلجوقی ساخته شده است. مشابه چنین نظری را می توان در آرا و افکار صاحب نظرانی چون آندره گدار و دونالد ویلبر نیز بازیافت.

 

وجود لایه های تزئینی متعدد در بدنه های داخلی و جداره های خارجی ایوان جنوبی، از تغییر و تحول در ساختار معماری بنای سلجوقی اولیه حکایت دارد. این تغییرات، خواه به سبب بلایای طبیعی نظیر زلزله- که به جهت وجود شواهد،از احتمال بیشتری برخوردار است-  و خواه به جهت تکمیل نمودن و افزودن بخش های جدید به بنا باشد، بی هیچ شکی متعلق به دوره ایلخانی است که فرومد، فریومد بوده است و حاکم نشین جوین. و این اعتبار را به جهت توجه ویژه صاحب منصبان به خود بدست آورده است.

 

بررسی کتیبه های تاریخی موجود در بنا جهت شناسایی اشخاص و بانیان تاثیرگذار در ساخت مسجد جامع کمک چندانی به شناسایی افراد فوق الذکر نمی نماید. تنها یک کتیبه که در بالای محراب ایلخانی بنا در ایوان جنوبی قرار گرفته، معرفی فردی است که احتمالا معمار بنا و یا سازنده ایوان جنوبی و تزئینات آن بوده است. در این کتیبه نوشته شده است: "عمل علی ابن محمد المحمود الجامی الشهرستانی" این کتیبه در حال حاضر به سبب تخریب ساختار خود چندان خوانا نبوده و اطلاعات ما از آن به تصاویر سال 1385 و زمان مرمت های استحکامی تزئینات بنا محدود است.

 

اگرچه در کتیبه های بنا، نشانی از بانیان و حامیان مالی پروژه در دست نیست، اما تزئینات نفیس و پرتکلف بنا، خبر از حضور حامی مالی و پشتیانی صاحب منصب می دهد که هزینه ساخت بنا را متقبل شده است. ردیابی این شخص احتمالی چندان دشوار نیست. بر پایه گمان اولیه و  می توان حدس زد که بانی فعالیت های عمرانی دوره ایلخانی می بایست از صاحب منصبان ثروتمند منطقه جوین و فریومد بوده باشد که به سبب تعلق خاطر خود به فرومد به تعمیر و مرمت مسجد جامع سلجوقی تخریب شده شهر پرداخته است. "شیلا بلر" در معرفی بانیان و حامیان معماری دوره ایلخانی به خاندان فریومدی اشاره کرده و می نویسد:  "در این دوره خاندان های دیگری نیز به قدرت های محلی دست یافتند. در شرق خاندان فریومدی نزدیک به یک قرن بر ولایت جوین حکم راندندو علاوه بر احداث مسجد جامعی در زادگاهشان، وزیر علاء الدین محمد فریومدی، مدرسه ای به مزار شیخ احمد جام افزود."

 

مراجعه به دیوان ابن یمین فریومدی و کتب تاریخی عصر ایلخانی در شناخت این خاندان راهگشاست. خاندانی که اعتبار خود را از علاء الدین محمد خراسانی- که نام وی علاء الدین محمد هندو و علاء الدین محمد فریومدی نیز ضبط شده است- برگرفته که صاحب منصب و وزیر ایالت خراسان است. نام علاء الدین، در کتاب تاریخ الجایتو و در جریان قتل سعد الدین ساوجی و نواب وی که با سعایت و بداندیشی علیشاه گیلانی گرفتار مرگ شدند ثبت شده است.

 

مراجعه به کتب تاریخی از جمله جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل اله و ...، تاریخ این دوره را در حدود اوایل قرن هشتم معرفی می کند. بر مبنای شواهد تاریخی، می توان تاریخ تقریبی وزارت علاءالدین محمد را در حدود 736-716 ه.ق تخمین زد. بر همین اساس می توان نتیجه گرفت که علاءالدین محمد در اوایل قرن هشتم صاحب منصب و وزیر دربار ایلخانی بوده است و با توجه به اینکه فرومد را محل حکمرانی خویش برگزیده بود، احتمالا در همین زمان به بازسازی مسجد جامع موجود در شهر زادگاهش پرداخته و پس از بازسازی بخش های تخریب شده آن، اقدام به تکمیل تزئینات آن نموده است.

 

دوره‌بندی ساخت
بررسي كيفيات بنا، ساختار فضائي بنا و تزئينات وابسته به معماري، حاکی از دوره های متعدد ساخت و ساز در بناست كه به صورت پي‌درپي بر ساختار اوليه مسجد الحاق شده و هيئت كنوني آن را رقم زده‌اند. دو فرضیه در باب ساختار اولیه بنا وجود دارد. فرضیه نخست بر بنيان تك ايواني مسجد در دوره ساخت اوليه (دوره سلجوقی) و الحاق ايوان شمالي در دوره دوم ساخت (دوره ایلخانی) تاکید دارد در حالیکه؛ فرضیه دوم بر اساس ساختار دو ایوانی سلجوقی و تعمیرات اساسی در دوره ایلخانی استوار است. نکته جالب توجه در باب دوره بندی ساخت بنا، شرح وضعیت بنا از دیدگاه دونالد ویلبر است. وی که معتقد به تک ایوانی بودن ساختار اولیه است در شرح توسعه ادواری بنا چنین می نویسد:

 
"ایوان جنوبی اول در دوره سلجوقی ساخته شد. دیوار شرقی این ایوان سردری با طاق نوک تیز دارد که در تجدید ساختمان در دوره مغول پر شده است. برهمین دیوار آجر چینی سبدشکل سلجوقی وجود دارد که در هیچ قسمت از ارتفاع چهار متر بالاتر نیست و معلوم می شود که ایوان اصلی کمی بعد از ساختن سقوط کرده و پایه ها و نصف دیوارها در دوره مغول برای تجدید ساختمان مورد استفاده قرار گرفته است. در دوره مغول، ایوان جنوبی دوباره ساخته شد و طاقنماهای صحن و کلیه ایوان شمالی در آن برای اولین بار بنا شد."

 

بنابرآنچه گفته شد، ویلبر معتقد به وجود مسجد یک ایوانی از دوره سلجوقی و الحاقات متاخر دوره ایلخانی است. هر چند ویلبر در تصویرپردازی  خود از بنا معتقد است که ایوان جنوبی فعلی نیز از یادگارهای دوره ایلخانی است که پس از تخریب بخش های فوقانی آن، مورد بازسازی مجدد واقع شده است.
سناريوی دوم دوره بندی تاریخی بنا- برخلاف سناريو اول- بر مبناي ساختار دو ايوانه مسجد سلجوقی و تخريب و نوسازي بخش های عمده مسجد  در مرحله دوم ساخت و ساز استوار است. بر مبنای این فرضیه، مسجد اولیه دوره سلجوقی در اثر زمین لرزه ای شدید- که سابقه آن چندانکه ابوالحسن بیهقی می گوید در منطقه وجود داشته است- تخریب شده است. حجم تخریب بر مبنای شواهد موجود در بنا بقدری بوده که جز پایه ایوان جنوبی و برخی دیگر از اندام های بنا، چیزی از آن باقی نماند. بر این اساس، مسجد فعلی بر روی بنیان مسجد اولیه ساخته شده و در ساخت آن از بخش های باقی مانده نیز بهره گرفتند که از آن جمله می توان به پایه شرقی ایوان جنوبی اشاره کرد. از شواهد و مدارک این فرضیه می توان به وجود آثار پیش از ایلخانی  در مسجد اشاره کرد. این آثار و مدارک عبارتند از:

 

-    تزئینات آجرکاری جداره بیرونی پایه شرقی ایوان جنوبی با طرح ترنج که ویلبر آنرا آجرکاری سبدی شکل دوره سلجوقی معرفی می نماید.
-    تزئینات آجرکاری با طرح مهری در جداره شرقی ایوان جنوبی که تنها تا ارتفاع حدود 4 متری موجود است.
-    حضور محراب گچی در میان جرز شرقی ایوان جنوبی که بی هیچ شکی تاریخ آن به دوره پیش از ایلخانی می رسد.
-    وجود کتیبه کوفی متقدم  در زیر کتیبه متاخر دوره ایلخانی در دهانه طاق جنوبی پایه شرقی ایوان جنوبی

 

حال بر اساس آنچه گفته شد و نیز بر مبنای آثار و شواهد موجود در بنا می توان به دوره بندی الحاقات پرداخته و دوره بندی توسعه بنا را مشخص نمود:
دوره اول؛ ساختار آجري سلجوقی اوليه
بررسي پايه شرقي ايوان جنوبي مويد وجود آجرچينی تزئینی و منقوش با طرح ترنج است كه همزمان با ساخت بنا و بگونه هشت و گیر با ساختار آن اجرا گرديده است. با توجه به كيفيت آجركاري‌هاي دوره سلجوقی كه بصورت همزمان هشت و گیر و با زبره بنا چيده مي‌شد، مي‌توان دوره سلجوقي را، اولين دوره ساخت بنا عنوان نمود. از سوی دیگر بررسی پایه شرقی در بخش داخلی ایوان جنوبی، شیوه آجرکاری دوره اولیه را کاملا مشخص می سازد. این آجرکاری که بصورت آجرچینی با بند مهری صورت گرفته است تنها تا ارتفاع حدود چهار متری دیده می شود. مراجعه با نظرات ویلبر و حدس های اولیه در این خصوص از احتمال تخریب بنا  به علت زمین لرزه حکایت دارد. از دیگر آثار باقی مانده از دوره نخست مسجد می توان به محراب کوچک با آرایه گچی موجود در دهانه شمالی پایه شرقی ایوان جنوبی اشاره داشت.

 

دوره دوم؛  تکمیل تزئینات بنا با استفاده از تزئینات گچی
در این دوره که به احتمال فراوان دوره نخست الحاقات بنا به شمار می رود، تزئینات بنا تکمیل شده و بنا دارای تزئینات گچبری تکامل یافته تری شده است. پایه بررسي پايه شرقي ايوان جنوبي و طاق نماي غربي متصل به آن نشان از چرخش تزئينات گچبري موجود در اين قاب نما بر رويه جرز ايوان حكايت دارد، بگونه‌اي كه مي‌توان تزئينات اين دو را در تداوم با يكديگر مشاهده كرد.

 

دوره سوم ؛ بازسازی مسجد پس از تخریب (احتمالا به دلیل زلزله) و  مداخلات سازه ای و کالبدی در بنا و اجرای تزئینات جدید
با بررسی زلزله های تاریخی بنا و وجود اسناد معتبر مبنی بر زمین لرزه های تاریخی و نیز شواهد فیزیکی موجود در بنا اعم از ترکهای عمیق، انفصال ساختاری اجزا و اعوجاج عناصر باربر عمودی در بخش هایی از بنا می توان تصور نمود که بنا در اندک زمانی پس از ساخت به سبب بروز زمین لرزه ای شدید دچار آسیب های ساختاری و تخریب های متعدد شده است که نیاز به بازسازی و دوباره سازی آن را ضروری می نموده است.

 

با توجه به آنچه در خصوص آثار اولیه ایوان جنوبی گفته شد ، می توان نتیجه گرفت که در این دوره، به احتمال فراوان، ایوان جنوبی بازسازی و ایوان شمالی به دلیل تخریب کامل، دوباره سازی شده است، بنابراین دوره سوم الحاقات مسجد، به احتمال فراوان و بر مبنای آنچه تاكنون يافت شده است، دوره نهايي الحاقات تاريخي و دوره تكميل تزئينات بناست.

 

در بيان  دلايل احتمالي تكميل بنا در دوره سوم مي‌توان موارد زير توجه نمود:
1.    وجود كتبيه خط كوفي مشجر بر روی كتيبه مشابه قديمي تر در دهانه طاق هاي موجود در ديواره شرقي كه به صورت قرينه در پايه غربي ايوان جنوبي ديده مي شود.

 
2.    با بررسي دقيق جزر غربي ايوان جنوبي و نقوش تزئيني و كتيبه‌هاي موجود در آن مي‌توان با قاطعيت از همزمان بودن نوسازي پايه غربي و تزئينات روي آن با دومین سطح از کتیبه های کوفی پایه شرقی (کتیبه های متاخر)  سخن گفت.

 
3.    با نگاهي به ساختار دو جرز غربي و شرقي ايوان جنوبي و وجود محراب گچبري در دل ستون بخش شرقي (كه به احتمال فراوان متعلق به دوره اول ساخت بناست) مي توان به اين نكته دست يافت كه دهانه طاق شمالي جزر شرقي، قرينه‌اي در جداره غربي ايوان داشته است كه بنا به دلايلي در حال حاضر ديده نمي‌شد. از جمله احتمالات ممكن در اين بخش، تخريب پايه غربي ايوان به دلیل رانش طاق و يا وقوع نيروي جانبي زلزله و نوسازي آن در حد فاصل دوره دوم و سوم است. بر همین اساس می توان حدس زد که معمار مداخله کننده در بنا، در جهت مقاوم سازی پایه ایوان اقدام به حجیم نمودن جرز از طریق کاهش بازشوها نموده و  در گام دوم  در جهت قرینه سازی طرفین داخلی ایوان، اقدام به پرکردن دهانه شمالی جرز شرقی ايوان جنوبي بدون توجه به وجود محراب گچبري متقدم‌تر نموده است. دليل اين ادعا،‌ بسته بودن دهانه طاق فوق تا بيست سال گذشته بوده است كه در طي اقدام مرمتي آقای دکتر دانشور، الحاقات آن برچيده شده است.

 
4.    از دلايل ديگر، تاخر زماني ساخت پايه غربي‌،‌ ابعاد متفاوت جزر آن و دهانه طاق غربي است كه در مقياس با جزر شرقي و دهانه طاق كناري آن حدود 20 سانتي‌متر بزرگتر است.

 
5.    از شواهد دیگر این ادعا می توان به متفاوت بودن شیوه آجركاري در طرفين ايوان اشاره کرد گه به گونه‌اي كه در جزر شرقي آجرچینی با بند مهری و در جزر غربي آجرکاری ساده ديده مي شود.

 
6.    تغییر شیوه آجرچینی در پایه شرقی از تراز 4متر به بالاتر که به احتمال فراوان ناشی از تخریب این پایه در اثر زمین لرزه بوده است

 

دوره چهارم؛ مداخلات ساختاری و کالبدی معاصر
اقدامات مرمتي معاصر كه به صورت بازسازي شبستان شرقی ایوان جنوبی و اجرای ستون های میانی شبستان احتمالی موجود در طرفین غربی و شرقی صحن میانی صورت گرفته است، دوره چهارم الحاقات مجموعه به شمار مي‌رود. اقداماتي كه با توجه به ارائه اسناد و شواهد متقن و قابل دفاع؛ چندان صحیح به نظر نمی رسد.

 

اين ساخت و سازها در جبهه شرقي ايوان جنوبي، منجر به ساخت شبستان با طاق آهنگي عمود بر راستاي ايوان شده است. از طرف ديگر، جزرهاي ناتمام و طاق بندي‌هاي موجود در طرفين غربي و شرقي صحن كه در پس 3 دهانه طاق و چشمه تاريخي اجرا شده است از اضافات دوره چهارم الحاقات بناست.