سايه تحولات عظيم شهرسازي روي مكه

ویژه معمارنت- ابراج البیت (Abraj al-Bait) دومین برج بلند جهان که به نوعی ساخت و تکمیل آن، زنگ شروع توسعه و تحول سیری‌ناپذیر شهرسازی در عربستان است. صفحه‌ای گرد بر فراز آسمان که نور سبز اسرارآمیزی بر جنگل  انبوه مناره‌ها و کرین‌ها می‌اندازد و سازه‌ی بتونی عظیمي که در میان گرد و غبار سر به فلک کشیده است مانند دومینوهای عظیم‌الجثه به نظر می‌رسد (تصوير شماره 1).

تصویر شماره1- بزرگ‌ترین ساعت جهان بر فراز ابراج البیت

این صفحه گرد بر فراز آسمان، بزرگ‌ترین ساعت جهان است، که بلندترین برج ساعت جهان را تزیین می‌کند. برجی که از فاصله 30 کیلومتری ديده مي‌شود. ابراج البیت همچون بیگ بن بزرگ با ارتفاع 600  متر مسلط بر مسجدالحرام- قلب معنوی جهان اسلام- ساخته شده است.

تصویر شماره2- ابراج البیت

سازنده‌ی این ساختمان، مجموعة بن لادن السعودیه و معمار آن شرکت دارالهندسه است. این مجموعه در سال ۲۰۱۲ بازگشایی شد. طراح اصلی این مجموعه نورمن فاستر، معمار مشهور بریتانیایی است. این شخص یکی از بزرگ‌ترین معمارها و مهندسان دنیا است که بیش از ۲۰۰ هرم ایلومیناتی را در سراسر دنیا ساخته است. این مجموعه هتل از نظر حجم (با 1.5 ميليون مترمربع مساحت) بزرگ‌ترین ساختمان جهان است (تصویر شماره3).

تصویر شماره3- مقایسه‌ی بزرگ‌ترین برج‌های جهان

بدون شک نبود تناسب معماری این ساختمان با مسجدالحرام و نام پیمانکارها و معمارهای این مجموعه ذهن اغلب تحلیل‌گران سیاسی- مذهبی را به این سمت سوق می‌دهد که این مجموعه با نیتی غیر مذهبی پدید آمده است. تا چند سال پیش، بلندترین بنای مُشرف به صحن مسجدالحرام، قصر ملک فهد، سلطان پیشین عربستان سعودی یا همان خادم‌الحرمین بود که بر بلندای کوه ابوقُبیس، صدها متر فراتر از مخدوم خود نشسته بود. در تمام نقاط جهان و میان همة اماکن مقدّس مذهبی، هیچ بنایی تاکنون مجال و جرأت قد برافراشتن به این قدّ و قواره را نداشته است.

این بنا، مسجدالحرام،‌ کعبه و طواف را تحت الشّعاع خود قرار می‌دهد. برج اصلی در کنار شش برج بزرگ مسکونی، که جملگی متعلّق به «مجموعه بن لادن» هستند  حتّی اجازه نمی‌دهد شما تصویری از مسجدالحرام، گلدسته‌ها و پهنای آسمان داشته باشید. 

مجموعه‌ی ابراج البیت که آمیخته‌ای از چندین قصر و هتل لوکس بر فراز 5 طبقه مرکز خرید است، با هزینه‌ای بالغ بر 15 میلیارد دلار به پایان رسید. مکان این پروژه تپه‌ای در جبهه‌ی جنوبی مسجدالحرام و مقابل باب ملک عبدالعزیز است که پیش از این قلعه‌ی 230 ساله ی اجیاد قرار داشت. قلعه‌ی سنگی عثمانی که در سال 1781 میلادی برای دفاع در مقابل دزدان و راهزنان ساخته شده بود (تصویر شماره 4). تخریب این قلعه در سال 2002 موجب اعتراض در سطح بین‌المللی شد که این مخالفت‌ها به سرعت از سوی دولت عربستان سرکوب شد. وزیر امور اسلامی عربستان گفت: " هیچ کس حق دخالت در این ماجرا را ندارد و این توسعه خواست و علاقه‌ی همه‌ی مسلمانان در همه‌ی جهان است. نه تنها قلعه‌ی اجیاد بلکه تپه‌ای که قلعه بر روی آن بنا نهاده شده، نابود می‌شوند"
 

تصویر شماره4- قلعه ی تاریخی اجیاد در جنوب مسجدالحرام که ويران شد.

سازمان‌های جهانی از جمله یونسکو، در حالی چشم خود را بر این مجموعه بسته‌اند که برای ثبت بناهاي تاریخی در ایران مانند میدان بزرگ امام در اصفهان، شرط خود را کوتاه شدن و تقلیل طبقات برج جهان نما در حاشیة میدان اعلام می‌کنند.

در هر حال از چند سال بیش خطوط نور شدیدی که نورافکن ها با برد 10 کیلومتردر آسمان انداخته بودند و صر و صدای زیاد به نمازگزارانی که تا 7 کیلومتری آن‌جا حضور داشتند، می‌گفتند که آن‌جا ابراج البیت، دومین برج بزرگ جهان در حال ساخت است.

پوشش کاری با موزاییک و قطعات طلایی بزرگ از بیش‌ترین علایم صوتی و تصویری بودند که شهر مقدس مکه در 10 سال اخیر تجربه کرده است. سامی انقاوی (Sami Angawi) معمار و موسس مرکز تحقیقاتی حج در جده، کسی که در سه دهه اخیر به تحقیقات و مستندسازی فعالیت‌های ساختمانی مکه و مدینه مشغول است،    می گوید این پروژه حقیقتاً وصف‌ناپذیر است.

به‌ويژه خانه‌ی تاریخی حضرت خدیجه همسر پیامبر، که محل روی‌دادهای تاریخی بزرگ اسلام بوده است، متأسفانه به مرور تخریب شد و به قول مسئولان آن‌جا تبدیل به مکان خدمات عامه گشته است. انقاوی اضافه می‌کند که این شکل توسعه، مکان‌های مقدس را تبدیل به مکان‌هایی سرد و بی عاطفه کرده است. هویت و میراث فرهنگی و فضای طبیعی شهر مکه  و حتی کوه‌های مکه از بین رفته‌اند (The Guardian, 2012).

در جبهه‌ی غربی مسجدالحرام و حدوداً مقابل باب ملک فهد، مجموعه‌ی عظیم جبل عمر (Jabal Omar) در حال ساخت است. مجموعه‌ای که در نهایت شرایط اسکان 100000 نفر را در 26 هتل لوکس که بخش زیرین آن‌ها به‌صورت مشترک و شامل 4000 واحد تجاری و 500 رستوران است، فراهم می‌کند. در کنار آن‌ها شبستاني شش طبقه برای نمازگزاران جانمايي شده‌است. این هتل‌ها مانند بلوک‌های 200 متری در کنار یکدیگر چيده شده‌اند و به برج اصلی که همچون دروازه است، ختم می‌شوند و در واقع برج اصلی این مجموعه نیز از لحاظ عظمت، مشابه برج ساعت مجموعه‌ی ابراج است (تصویر شماره 5).
 

تصویر شماره5- مجموعه ی جبل عمر در غرب مسجدالحرام

بخش دیگری که تغييرات در آن به چشم مي‌آيد، گسترش خود بنای مسجدالحرام است. هم اکنون پیمان‌کاران در حال گسترده‌سازي مطاف اطراف کعبه هستند و بدین منظور ایوان‌های آجری با ستون‌های سنگی اطراف صحن مسجدالحرام، قدیمی ترین بخش مسجد را تخريب مي‌کنند. به نقل از عرفان العلوی (Irfan al-Alawi) مدیر اجرایی مؤسسه تحقیقاتی میراث اسلامی در بریتانیا، قدمت این بخش مربوط به قرن 17 میلادی است و توسط سنان معمار مشهور آن دوره ساخته شده است (تصویر شماره6). وی می‌گوید: "بر روی هر کدام از این ستون های سنگی، نام اصحاب پیامبر اسلام نگاشته شده بود و هر کدام راوی داستان‌هایی هستند، اما وهابی‌ها می‌خواهند تمام این میراث نابود شوند." (The Guardian, 2012)

تصویر شماره6- نمایی از قدیمی ترین بخش مسجد الحرام که در حال تخریب است.

متأسفانه گسترش ساختمان‌های اطراف مسجد بی‌خردانه و پرشتاب است و کعبه همچون شمعی در حال خاموش شدن در میان قفسي بزرگ از آهن و بتون محصور شده است. رقابت بر سر ساختمان‌های هر چه بزرگ‌تر و نزدیک‌تر به کعبه ادامه دارد. در واقع هم اکنون زمین‌های اطراف مسجدالحرام از گران‌ترین زمین‌های موجود در جهان هستند. یک متر مربع زمین در نزدیک‌ترین نقاط به مسجدالحرام حداقل 18 هزار دلار به فروش می‌رسد. با افزایش روز به روز زائران، قیمت این زمین‌ها هم رو به رشد است. هم اکنون سالانه شهر مکه حدود 12 میلیون زائر می‌پذیرد و طبق برنامه‌ی توسعه‌ی این شهر، تا سال 2025 ظرفیت سالانه‌ی این شهر به 17 میلیون زائر خواهد رسيد که رفت و آمد آن‌ها با قطار سریع السیر جده- مدینه- مکه تسهیل می‌شود.
فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز جده که محل اصلی ورود مسلمانان به عربستان برای مراسم حج است با اتمام طرح توسعه‌ی خود می‌تواند پذیرای 80 میلیون مسافر در سال باشد.

با تزریق بی وقفه و روز افزون دلارهای نفتی، این پروژه‌های عظیم، اجرا شده و پايان مي پذيرند. به هر حال بعید به نظر می‌رسد که هم اکنون پادشاه عربستان خود را موظف به تهیه‌ی برنامه‌ای جامع و بلند مدت برای کل شهر مکه، از قبیل ساختمان سازی و حمل و نقل و ... ببیند، در حالی که تمام شهر در حال تخریب و تمام کوه‌های تاریخی و مقدس از ميان برداشته شده‌اند. به قول انقاوی: "هیچ کجا در جهان نیست که قبل از برنامه‌ریزی و ارائه‌ی طرح جدید، ساختمان‌های موجود را تخریب کنند." ولی به اعتقاد وی اگر همین امروز نیز جلوی تخریب‌های بی‌برنامه گرفته شود در آن منفعت است، در غیر این صورت خطر تقدس زدایی شهر مکه را به شدت تهدید می‌کند.

به نقل از خبرنگار گاردین که در مراسم حج سال گذشته حضور داشته است، یکی از نکاتی که توجه وی را به خود جلب کرد، تبلیغ عجیب یکی از سوییت‌های هتل‌های ابراج البیت با این عنوان بود که: مقابل کعبه نماز می‌خوانم بدون این‌که بخواهم اتاقم را ترک کنم. در حالی‌که طبق اعتقاد مسلمانان نماز در نقطه‌ای بالاتر از کعبه در اطراف آن کراهت دارد (The Guardian, 2012).

تصویری که توسعه‌ی شهر مکه در آینده را نشان می‌دهد ممکن است از دیدگاه عملکردی مناسب به نظر برسد ولی از دیدگاه معناشناسی اشتباهی جبران ناپذیر در خود دارد. در اين صورت، شهر مکه هویت و تاریخ خود را زیر پوسته‌ای بی معنا دفن می‌کند. شکلی از مدرنيسم که شاید پیش از این در شهرهای بی هویتی چون لاس‌وگاس و یا دبی مشاهده کرده‌ایم (تصویر شماره 7-8).
 

تصویر شماره 7- نمای هوایی از توسعه اطراف مسجد الحرام، سال 2011

تصویر شماره8- نمایی از اتمام پروژه جبل عمر و توسعه ی مسجد‌الحرام در آینده