متر و معیار سرزندگی شهری «واحد سنجش اکونومیست»

ده سال است که نشریه‌ معتبر «اکونومیست» به ارزیابی سرزندگی و شادابی شهرهای عمده دنیا می‌پردازد. این ارزیابی‌ها به انگیزه کمک به
 برنامه‌ریزی و تصمیمی‌سازی های دولت‌های تاثیرگذار اروپا و آمریکا انجام می‌شود و موارد استفاده فراوانی هم دارد. با این‌حال، این ارزیابی، که اینک تبدیل به شاخص تاثیرگذار در مناسبات بین‌المللی شده‌است، با هر انگیزه و هدف اولیه‌ای که دارد، حاوی نکات مهمی در حوزه مطالعات شهر و شهرسازی است. شایسته است این نوع نگاه و این نوع باریک‌بینی در مسائل سرمشق مطالعات شهرسازی ما هم قرار بگیرد. از سوی دیگر، برای آن عده از مدیرانِ شهری ما که زمزمه «جهانی کردنِ تهران» را دارند، دقت در شاخص‌ها و متدولوژی ارزیابی هم خالی از فایده نیست. یادآور شوم در ترجمه گزارش حاضر، «سرزندگی» را معادل liveability گرفته‌ام و بجای Economist Intelligence Unit‌ از معادل «واحد سنجش اکونومیست» و به اختصار «و.س.ا.» استفاده کرده‌ام.

رتبه‌بندی چگونه انجام می‌شود
مفهوم سرزندگیِ شهر ساده است: ارزیابی شهرهایی در اقصا نقاط عالم که بهترین و بدترین شرایط زندگی را ارائه می‌کنند. این ارزیابی موارد استفاده زیادی دارد. ریشه اصلی این ارزیابی در این است که آیا دپارتمان‌های نیروی انسانی لازم است مقررات سخت‌تری برای پذیرش در بسته سیاست‌های تبعید و مهاجرت‌ها اتخاذ کنند. درست است که این انگیزه هنوز اصلی‌ترین دلیل است، با این‌حال، این ارزیابی به مرور تبدیل به ابزار نیرومندی برای ارزش‌گذاری شهرها می‌شود. این بدان معنی است که امروز فاکتور سرزندگی شهر وسیعا مورد استفاده و استناد شورای‌های شهر، سازمان‌ها و تشکل‌هایی قرار می‌گیرد که علاقمند به مقایسه شهر خود با دیگر شهرها و درک قلمروهای عمومی تغییر فاکتور سرزندگی هستند.

یافته‌های ارزیابی
ملبورن جای ونکوور را در فهرست سرزنده‌ترین شهر دنیا می‌گیرد.
برای نخستین بار در ده‌سالِ اجرای این ارزیابی، ونکوور دیگر در راس جدول ما از ارزیابی 140 شهر دنیا قرار ندارد (ونکوور در سال 2002 این مقام را بصورت مشترک با ملبورن کسب کرده‌بود). در آخرین ارزیابی «واحد سنجش اکونومیست» (و.س.ا.)، ‌در ژوئیه 2011، تغییر اندکی در رتبه زیرساخت‌های حمل و نقل ونکوور، آن‌هم به سبب بسته‌شدن متناوب ولی محدود بزرگراه اصلی «مالاهات»، منجر به سقوط 7/. درصدی شهر کانادایی در ارزیابی عمومی شد.
این تغییر حائز چندان اهمیتی نیست، ولی همین هم باعث شد ونکوور از راس جدول سقوط کند و پشت سرِ ملبورن و وین در مقام سوم قرار گیرد. بدین ترتیب اینک ملبورن عنوان سرزنده‌ترین شهر دنیا را دارد. رتبه عمومی ونکوور، احتمالا، بخاطر نا آرامی ماه ژوئن امسال، در ارزیابی‌های بعدی بازهم ممکن است پایین‌تر بیاید. هرچند شورش دیرتر از آنی اتفاق افتاد که در نتایج ارزیابی امسال تاثیر جدی بگذارد، ولی قاعدتا هر نوع نا آرامی شهری، تاثیر خود را بر ارزیابی‌های بعدی خواهدگذاشت.
با این‌حال، شرایط عمومی مورد نظر برای اینکه شهری بتواند در رتبه‌بندی بالای سرزندگی شهری قرار بگیرد، در شهرهای استرالیا و کاناد وجود دارد. بعضی‌ها باور دارند که جنایت و خشونت گرایش غالب و تعیین کننده در رده‌بندی بالای شهرها نیست، ولی ما اعتقاد داریم که این عامل هم باید در متن ارزیابی ها قرار بگیرد. ملبورن و ونکوور نرخ قتل 9/2 و 6/2 در صدهزار نفر را در سال 2009 ثبت کرده‌اند. در برابر،‌ وین با 7/1 میلیون جمعیت، فقط 18 مورد قتل را ثبت کرده‌است، یعنی چیزی حدود 06/1 در یکصد هزار نفر. این اعداد را مقایسه کنیم با نرخ 5 در صدهزار میانگینِ آمریکا و با 6/5 در صدهزار نیویورک در همان سال.
وضعیت 10 شهر بالای جدول تفاوت‌های اندکی را باهم نشان می‌دهد. با سقوط ملایم ونکوور، بین اولین و دهمین شهر سرزنده دنیا فقط 8/1 درصد اختلاف وجود دارد. در متن ارزیابی، تا رده 63 که سانتیاگو از شیلی را دربرمی‌گیرد، شهرهایی با رتبه عالی سرزندگی محسوب می‌شوند که در آن‌ها مسائل حادی اتفاق نیفتاده‌است. هرچند بین ملبورن و سانتیاگوِ شصت و سوم 8/16 درصد اختلاف رتبه وجود دارد،‌ با این حال، این هردو می توانند ادعا کنند که در شرایط برابر هستند، لااقل از این نظر که چالش‌های کمتری (اگر نه هیچ) در روش زندگی ساکنان خود دارند.
می‌شود گفت، رابطه‌ها و شباهت‌های مستقیمی بین نوع شهرهای بالای جدول می‌تواند وجود داشته‌باشد. شهرهایی که بهترین وضعیت را دارند، عموما شهرهایی با مقیاس کوچک در کشورهای ثروتمند با تراکم جمعیت پایین هستند. این امر می‌تواند طیف فعالیت‌های اوقات فراغت و تمدد اجتماعی را سرعت دهد بی‌انکه منجر به افزایش جنایت یا تحمیل فشار بیشتر بر زیرساخت‌های شهری شود. هفت شهر از ده شهرِ بالای جدول شهرهایی از استرالیا و کانادا هستند با تراکم جمعیت بین 88/2 تا 40/3 نفر در کیلومترمربع. دو کشور دیگر در میان این ده شهرِ اول از فنلاند و نیوزیلند هستند، هریک با تراکمِ 16 نفر در کیلومترمربع. این اعداد را می‌شود با میانگین تراکم جهانی 65/45 نفر در کیلومتر مربع و با 32 نفر در کیلومتر مربع آمریکا مقایسه نمود. البته اتریش این گرایش را برهم می‌زند، با نرخ 100 نفر در کیلومترمربع. با این‌حال، وین با جمعیت 7/1 میلیون نفری،‌ در مقایسه با شهرهایی چون نیویورک، لندن، پاریس و توکیو شهر کوچک و جمع‌وجوری به حساب می‌آید.

بحران یورو و بهار عربی تاثیر گذار بودند.
در اروپا، در نتیجه بحران در منطقه یورو، نزولِ ملایمی در سرزندگی شهرها محسوس بود. بویژه در یونان که اقدامات ریاضت‌کشانه دولت منجر به اعتراض‌ها و سقوط 5/2 درصدی رتبه آتن در میان شهرهای مورد ارزیابی قرار گرفت. آتن تنها شهر اروپایی است که زیر نرخ 80 درصد سرزندگی شهری قراردارد که به معنی کلنجار برای بقا در فهرست شهرهای سرزنده می‌باشد. در نتیجه، آتن فعلا زیر رتبه «سن‌خوان» در پورتوریکو و «مونته‌ویدئو» در اروگوئه جا دارد.
در منطقه‌ای دیگر، «بهارِ عربی» سبب فشار بر نرخ سرزندگی شهری در میان دولت‌های درگیر در خاورمیانه و شمالِ آفریقا شده‌است.
نا آرامی‌های مدنی داخلی در بسیاری از این کشورها، از دسامبر 2010 تا کنون، منجر به نزول نرخ ثباتِ این کشورها در اذهان خارج از مرزها شده‌است. در برخی از این کشورها، شاخص‌هایی در دیگر حوزه‌ها، از قبیل تسهیل در محدودیت‌های اجتماعی، ممکن است سبب توقفِ سقوط این کشور‌ها در جدول ارزیابی سرزندگی شهری شود. اما، در مجموع، تاثیر بهار عربی منجر به سقوط رتبه سرزندگی کشورهای درگیر شده، و این درحالی است که باید منتظر مادیت‌یافتن دست‌آوردهای جدید بود. آشکارترین مورد به تریپولی برمی‌گردد که با افتادن به ورطه جنگ داخلی، با سقوط تند رتبه‌اش در جدول سرزندگی شهری، برای اولین بار در میان ده‌ کشور انتهای جدول قرار گرفت.
در میان کم‌رتبه‌ترین های جدول، 13 شهر در پایین‌ترین رتبه و زیر نرخ 50 درصد هستند که نشان دهنده محدودیت‌های فراوان در جوانبِ زندگی اند. این تعداد بیش از 11 شهری است که در ارزیابی پیشین در ته جدول قرار داشتند، و مشخصا شامل «ابیجان» ساحل عاج و «تریپولی» لیبی می‌شود. تعداد محدودی از شهرها در این جدول جزو شهرهایی قلمداد شده‌اند که در طیف مطلوب‌ها قرار بگیرند- ارزیابی بگونه ای طراحی شده که طیفی از شهرها یا مشاغلی را که مردم علاقمند به آن باشند، مشخص نماید. بطورِ مثال، در ارزیابی، شهرهای کابل و بغداد جزو این مکان‌ها نمی‌شوند. ارزیابی، ضمنا، منعکس‌کننده نقاط خیز و عطف در رتبه‌بندی اقتصادهای روبه‌رشد از نظر ارتقای عمومی سرزندگی شهری است. این نقاطِ خیز مثلا در نگاه به شهرهای چین خود را نشان می‌دهد، که رشد شتابنده اقتصادی موجبِ بهبود وسیعِ زیرساخت‌ها شده و منجر به بهبود رتبه این شهرها می‌شود، مثل شهر «سوژو».
برخوردها و نزاع‌ها مسئولِ مستقیم بسیاری از رتبه‌های پایین است. نه صرفا به این خاطر که ثبات یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های تعیین کننده در جدول است، بل به این دلیل هم که عوامل تعیین‌کننده ثبات در چنین وضعیتی، تاثیر معکوس بر دیگر مقوله‌ها دارند. به عنوان مثال، تهدیدِ برخوردِ مسلحانه فقط به خاطر نفسِ این تهدید نیست که موثر واقع می‌شود، بلکه سبب خسارت در زیرساخت‌ها می‌شود، فشار بر بیمارستان‌ها را زیاد مي کند، و امکانِ دسترسی به غذا، خدمات و اقدامات تامینی را تحلیل می‌برد. آفریقا (شمالی و صحرا) و آسیا دارای 13 شهری هستند که در آنها خشونت، جنایت، شورش مدنی، تروریسم یا جنگ نقش نیرومندی دارند. شاهدی نداریم که موقعیت خود شهر را مسئول سقوط رتبه در دیگر حوزه‌ها در خصوص دو شهر ابیجان و تریپولی بدانیم.
«حراره» زیمبابوه با نرخ 2/38 درصد، ته جدولی‌ترین شهر است. هرچند که این نرخ در مقایسه با نرخ 5/37 درصدِ قبلی، در سایه دسترسی بیشتر به غذا و خدمات، پیشرفتی را نشان مي دهد، با این‌حال وضع در مورد تمام شاخص‌ها چالش‌برانگیز است. علی‌رغم امیدها به انتخابات 2011، نرخ 25درصد و 8/20 درصد برای دو شاخص ثبات و بهداشت نشان‌دهنده چشم‌انداز شکننده شهر است.

یادداشتی بر روش‌ها
رتبه‌بندی سرزندگی «واحدِ سنجشِ اکونومیست» (و.س.ا.) چالش‌هایی را که ممکن است در روشِ زندگی فرد در جایی وجود داشته‌باشد، کمی می‌کند و فرصتی برای مقایسه آن با سایر جاها را به‌دست می‌دهد.
آسایش و راحتی نسبی هر شهر با 30 عامل کمی و کیفی در قالب 5 مقوله اصلی ارزیابی می‌شود که عبارتند از: ثبات، بهداشت، فرهنگ و محیط، آموزش، و زیرساخت‌ها. هر شاخص با درجه‌های «قابلِ قبول»، «قابلِ تحمل»، «غیر راحت»، «نامطلوب» و «غیر قابل تحمل» ارزیابی می‌شود. برای شاخص‌های کیفی، رتبه‌بندی مبتی است بر قضاوت‌های تحلیل‌گرانِ در خانه و مشارکت‌جویانِ در شهر. برای شاخص‌های کمی، رتبه‌بندی بر اساس اجرای نسبی تعدادی از داده‌های اطلاعاتی بیرونی محاسبه می‌شود.
این پاسخ‌ها و رتبه‌ها جمع‌آوری و از 1 تا 100 وزن‌گذاری می‌‌شوند که 1 نشانه وضعیتِ غیر قابلِ تحمل و 100 نشانه وضعیتِ ایده‌آل است. رتبه‌بندی سرزندگی هم بصورت عام و هم بصورت منفرد برای هر شاخص محاسبه می‌شود. برای بدست دادنِ نقطه مرجع و مقایسه، رتبه نیویورک و میانگین 140 کشور نیز اعلام می‌شود.

معیار سرزندگی پیشنهادی
بنگاه‌ها به کارمندانی که به شهری با شرایط کاری سخت می‌روند، که در آن‌ها سختی کار بدنی خاص یا محیط ناسالم محسوس وجود دارد، مبلغی را به عنوان پاداش یا فوق‌العاده (که معمولا درصدی از حقوقِ ثابتِ آن‌ها است) می‌پردازند.
در ارزیابی واحد سنجشِ اکونومیست، متناسب با رتبه‌بندی، نرخ پیشنهادی پاداشی داده‌شده‌است. با این‌حال، سطح عملی پاداش‌ها منوط به سیاست‌های بنگاه است. غیرعادی نیست که مثلا بنگا‌هایی پاداش‌های خیلی بالایی بپردازند، مثلا دوبرابر آنچه که اکونومیست پیشنهاد می‌دهد

رتبه‌بندی شرح پاداش پیشنهادی اکونومیست

رتبه‌بندی چگونه محاسبه می‌شود

نرخِ سرزندگی با وزن‌گذاری مقوله‌ها بدست می‌آید، مقوله‌هایی که خود به زیرمقوله‌ها تقسیم می‌شوند تا شاخص‌های هرچه بیشتری را در بر بگیرند. شاخص‌ها بر اساسِ «قابلِ قبول»، «قابلِ تحمل»، «غیر راحت»، «نامطلوب» و «غیر قابل تحمل» ارزیابی می‌شوند. این شاخص‌ها، سپس، وزن‌گذاری می‌شوند تا نرخ به دست آید، که در آن‌ها 100 به این معنی است که در این شهر سرزندگی در حد ایده‌‌آل است و 1 به معنی غیر قابل تحمل بودن شرایط در آن شهر است.
برای متغیرهای کیفی سامانه «رتبه‌بندی و.س.ا.» انتخاب شده که بر مبنای قضاوت تحلیل‌گران کارشناس کشور و خبرنگار بخشِ مربوطه در هر شهر است. برای متغیرهای کمی، رتبه‌بندی مبتنی بر تحقق نسبی منابع اطلاعاتی بیرونی توسط شهر است.