گفتگو با احسان زكاري، طراح و مجري نقاشي ديواري در شهر تهران

اشاره: احسان زكاري، متولد 1358، آران و بيدگل است. وي تحصيل‌كرده رشته نقاشي از دانشگاه تهران و كارشناس ارشد همين رشته از دانشگاه تربيت مدرس است. زکاری به مدت هشت سال به صورت حرفه‌اي وارد كار نقاشي ديواري شده و طراحی و اجراي بسياري از نقاشي‌هاي ديواري سطح شهر را به عهده داشته است. با وی در مورد نقاشي‌ديواري، نحوه اجرا، موانع و كاستی‌هاي اين كار و مديريت هنر شهري و اینکه چطور می‌تواند مناقصه به بهتر شدن هنر شهری کمک کند، گفتگويي دوستانه انجام داديم.

- تعريف شما از نقاشي ديواري چيست و اصولا به نظر شما اين هنر چه رسالتي مي‌تواند در فضاي شهري ايفا كند؟
نقاشي ديواري از ديرباز در فضاهاي معماري كليساها و ديوار شهرهاي قديم چون «پمپئي» و «هركولانوم» به اجرا در مي‌آمده است. در گذشته نقاشي ديواري را براي زينت دادن به ديوار كليساها و كاخ‌ها استفاده مي‌كرده‌اند و حتي در اماكني براي ايجاد فضاهاي گسترده به ايجاد خطاي ديد در نقاشي‌ها مبادرت مي‌كرده‌اند تا فضاي سه بعدي خاصي را در ديوار ايجاد نمايند. به نظر مي‌رسد از زمان ساسانیان تا به امروز نيز اين كاركردها در نقاشي ديواري باقي مانده است، اما رسالت ديگري كه بعد از انقلاب روسيه به آنها اضافه شده، رسالت رسانه‌اي اين هنر بوده است كه پس از انقلاب روسيه هنرمندان جهت تبليغ يك ايدئولوژي خاص از اين هنر استفاده كردند.

- آقاي زكاري، از سابقه كارتان بگوييد و كارهايي كه در اين دوره انجام داديد.
- از سال 82 به صورت حرفه‌اي وارد كار نقاشي ديواري شدم به همراه دوستان كارهاي بسياري اجرا كرديم نخستين طرحي كه براي نقاشي ديواري كار كردم براي ديوار «ايران‌خودرو» بود و پس از آن طرح‌ها و اجراهاي مختلفي كه در مناطق تهران انجام داده‌ايم که در سابقه كاري بنده ذکر می¬شود.

- با توجه به اين‌كه شما هم طراح آثار ديواري هستيد و هم در اجراي آثار دخيل هستيد طرح‌هاي اجرا شده در سطح شهر تهران را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
 - طرح‌هاي خوب زيادي در سطح شهر اجرا شده‌اند و در حال اجرا هستند. اما به هر حال اشكالاتي نيز در اين طرح‌ها ديده مي‌شود. گاه طرح‌هاي استفاده شده در مكان‌هاي مناسبي اجرا نمي‌شوند و گاه ديده مي‌شود اجراها بسيار ضعيف است. بر فرض مثال طرح‌هايي كه براي بزرگراه‌ها انتخاب مي‌شوند مناسب بزرگراه نيستند. همانطور كه مي‌دانيد در بزرگ‌راه‌ها تردد ماشين‌ها لحظه‌اي است و طرحي مناسب اين اماكن است كه براي ديد لحظه‌اي و گذرا مناسب باشند اما ديده مي‌شود كه گاه طرح‌هايي كه اجرا شده‌اند داراي رنگ و لعاب فراوانند و بسيار شلوغ‌اند و حتي باعث ايجاد آلودگي بصري مي‌شوند و جان رانندگان را به خطر مي‌اندازند. گاهی هم از چاپ‌هايي با كيفيت پايين در اجراي طرح‌ها استفاده مي‌شود كه فضاي اين مكان‌ها را مغشوش مي‌كنند. در اين مكان‌ها بايد از رنگ‌هاي ملايم‌تر و آرامش‌بخش استفاده شود تا رانندگان احساس فشار عصبي اضافه‌اي را تجربه نكنند.  

- آيا طرح‌هاي اجرا شده در سطح شهر با فضاي شهر و مبلمان شهري ارتباط خوبي برقرار مي‌كند؟
- به نظر نمي‌رسد بعضی از طرح‌هاي اجرا شده در جهت رشد و ارتقاء بصري مخاطبان شهري موثر بوده و ارتباط عميقي با معماري شهر برقرار كرده باشند. رسالت ديگري كه براي نقاشي ديواري مي‌توان تعريف كرد تلطيف فضاي خشن شهري است اما برخي نقاشي‌هاي اجرا شده اين رسالت را ناديده مي‌گيرند. حتي در بعضي از مناطق به نظر مي‌رسد اگر ديوار را با فضاي خالي رها كرده بودند، نتيجه بهتري حاصل مي‌شد.

- انتخاب مواد و مصالح در اجراي طرح‌هاي ديواري بر چه اساسي است؟
- امروزه اغلب نقاشي‌هاي سطح شهر با رنگ‌ اجرا مي‌شوند؛ چرا كه به نظر مي‌رسد رنگ و لعابي به فضا مي‌دهد و ارزان‌تر هم تمام مي‌شود. اما اگر مديران هنر شهري به جنبه زيبايي و ماندگاري كار توجه بيشتري مي‌كردند، خيلي جاها استفاده از رنگ لزومي پيدا نمي‌كرد. استفاده از رنگ با كيفيت خوب و بد، هر دو در كارها ديده مي‌شود. اين رنگ‌ها ماندگاري زيادي ندارند و حتي براي برخي مكان‌ها ماندگاري اين رنگ‌ها كم‌تر هم مي‌شود. مثلا براي دوطرف اتوبان‌ها استفاده از رنگ باعث مي‌شود كه رنگ زير لايه دود و گرد و خاك از بين برود. مي‌توان در خيلي جاها با استفاده از موادي چون بتن، كارهاي ماندگاري انجام داد. اگر چه هزينه اين كار از رنگ بيشتر است اما در طولاني مدت اگر بررسي شود  به مراتب هزينه‌ها كمتر از بکارگیری مواد غير ماندگار است.
به نظر من بايد انتخاب مواد و مصالح نقاشي ديواري نيز بر اساس محيط و فضاي محل ديوار انجام گيرد. ترددها در نظر گرفته شود و آلودگي‌هايي که بر مواد تأثير مي‌گذارند نيز سنجيده شود. اين درست نيست كه تنها به خاطر ارزان بودن و سهل‌الوصول بودن برخي مصالح مانند رنگ هر ساله كارهايي انجام گيرد كه شايد تا دو ماه جلوه بصري داشته باشد و بعد از آن حتي زير لايه‌هاي دود و گرد و غبار ديده هم نشود.

- نقش مديران هنر شهري در مديريت پروژه‌هاي نقاشي ديواري چيست؟
جا دارد از مديران سازمان زيباسازي شهرداري تهران كه قدم‌هاي بسيار خوب و مثبتي در زمينه‌ی كار نقاشي ديواري در سطح شهر انجام داده‌اند، تشكر كنم. البته خوب اين كار عظيم و پروژه فراخوان دائمي نقاشي ديواري همانند بسياري از طرح‌هاي عظيم ملي كه به صورت كارشناسي شده در حال اجرا مي‌باشند داراي نواقص كوچكي هستند كه بنده به عنوان عضو كوچكي از اين خانواده -كه در جهت زيبايي هرچه بيشتر شهر تهران در تلاشند- دوست دارم اين نواقص نيز برطرف شوند تا امثال ما كه در كار طراحي و اجراي پروژه‌ها هستيم، بتوانیم اين خدمت كوچك را بهتر به انجام برسانيم. نكته اول در مورد انتخاب آثار ديواري است كه در اين دوره توسط كارشناسان خود سازمان مركزي تأييد رسمي نمي‌شوند و به رؤساي زيباسازي‌ مناطق ارجاع داده مي‌شوند. اين امر باعث مي‌شود كه انتخاب‌ها تا حدي سليقه‌اي صورت گيرد، چرا كه اين عزيزان كه در تخصص مديريت و عمراني خويش استادند، بعضی مواقع در امور هنري و نقاشي ديواري تخصصي ندارند. اگر چه اين مديران از كارشناسان هنري نيز بهره مي‌برند؛ اما آثار اجرا شده در سطح شهر نشان مي‌دهد كه در نهايت، اين سليقه مدير آن منطقه است كه بر نظر كارشناسان فايق مي‌آيد. نكته دوم آن است كه وقتي طرحي از طرف هيأت انتخاب تأييد مي‌شود، اين طرح كه براي متراژ خاصي تعرف شده است براي متراژهاي عريض‌تر و مكان‌هايي غير از مكان اصلي در نظر گرفته مي‌شود و عنصر محيط و مكان در اجرا لحاظ نمی شود. در برخي موارد نيز می بینیم كه ديوار تنها با رنگ‌هاي مختلف پر شده و به مضمون توجه خاصي نشده است.
به نظر بنده اگر سازمان زيباسازي خود به صورت متمركز طرح‌ها را تأييد مي‌كرد و روي اجرا نيز توسط كارشناسان خبره نظارت مي‌كرد اين معضل گسيختگي و آشفتگي بصري در سطح شهر حل مي‌شد. اما گاهی خودمختار بودن زيباسازي‌هاي مناطق تهران باعث شده كه انسجام كمتري در انتخاب طرح‌ها به وجود آيد. برخي از مديراني كه در اين مورد تخصص ندارند از برخي طرح‌ها استقبال کرده و آن را باب طبع مردم آن منطقه عنوان مي‌كنند. مثلا در مورد طرح‌هاي ساخت و سازي و منظره كه در جنوب تهران كار مي‌شود، اين اصطلاح كه "اينجا جنوب شهر است و مردم از اين طرح‌ها استقبال مي‌كنند" معروف است. در حالي كه به نظر بنده اگر در همان جنوب شهر نيز نقاشي‌هاي هنری كار شود فرهنگ‌سازي باعث مي‌شود سطح سواد بصري مردم آن مناطق به كيفيت بهتري برسد، وانگهي مردم جنوب شهر نيز امروزه از بسياري از وسايل ارتباط جمعي برخوردارند و حتما تفاوت كار خوب بصري را با كار ضعيف و بد تشخيص مي‌دهند.

- به نظر شما كارهاي انجام شده در اين مدت مي‌توانند مخاطب را جذب كنند و به فكر وادارند؟
به نظر نمي‌رسد بسياري از اين كارها مخاطب را جذب كنند يا به فكر وادارند. اين روزها اين‌گونه شده كه نماد نقاشي‌هايي كه با فكر انجام شده و انتخاب شده‌اند كارهايي هستند كه جنبه سوررئاليستي دارند اما به نظر بنده حتي اين كارها نيز نتوانسته آن ارتباط عميق را كه بايد با مخاطب برقرار كنند. شايد اين به دليل آن است كه مخاطب امروز توقع بيشتري از آثار دارد و اطلاعات روزانۀ مخاطب از هنرمندان مجري اين آثار بيشتر است بنابراين به نظر من هنرمندان و مديران هنر شهري بايد بتوانند اطلاعات خود را به روز كنند تا بتوانند نيازهاي مخاطبان را درك كنند و ايشان را جذب نمايند. از طرفي به نظر نمي‌رسد برخي از آثار ديواري اجرا شده رنگ و بوي بومي كه مرتبط با فرهنگ اصيل اسلامي- ايراني است داشته باشند و اين نيز مي‌تواند دليلي باشد كه اين نقاشي‌ها نتوانند با مخاطبان ارتباط برقرار کنند.

- پس براي جذب مخاطب چه كاري مي‌توان انجام داد؟
به هر حال وقتي كه طرح قوي انتخاب شود و سليقه مخاطب در نظر آید، نه آنکه صرفاً به صورت سليقه‌اي کار شود.... ؛ از دیگر سو شرايط جامعه سنجيده شود و سعي شود كه سطح سواد بصري مخاطبان بالا برده شود، اين هنر نيز مخاطبان خود را جذب خواهد کرد.

- با تشكر از وقتي كه در اختيار ما قرار داديد.