نقشه سیستان و ذوالفقار کرماني

نخستین نقشه منطقه‌ای سیستان
 
معمارنت - ذوالفقار کرمانی، تحصیل‌کرده مدرسه دارالفنون و از مهندسان روزگار ناصرالدین شاه بود که نقشه‌های متعددی از نقاط مختلف ایران کشید. از میان آثار او سه نقشه تهران، رشت و سیستان و دو کتاب «جغرافیای نیمروز»و «عرض و طول بلاد ایران» در دست است. این مقاله درباره نقشه سیستان است که در فاصله سال‌های 1288 تا 1290 ق (1250 تا 1252 خ) ترسیم شد. سبب ترسیم نقشه، اختلافی بود که بر سر تعیین مرز سیستان با افغانستان پیش آمده بود . ناصرالدین شاه، ذوالفقار کرمانی را مأمور تهیه این نقشه کرد. کتاب جغرافیای نیمروز و نقشه ترسیم شده از آن، حاوی اطلاعات بسیار ارزش‌مند تاریخی است. در این اسناد می‌توان اطلاعاتی درباره راه‌های تاریخی، شهرها، قلعه‌ها، تپه‌ها، برج‌ها، بندها و بقعه‌ها، وجه تسمیه آن‌ها، داستان‌ها و اسطوره‌های مردم سیستانی و بلوچستانی یافت. نقشه ترسیم شده، نخستین نقشه منطقه‌ای سیستان است و در آن به نام‌هایی تاریخی برمی‌خوریم که گویای عمق تاریخی و اسطوره‌ای این سرزمین است. نام‌هایی همچون شهر تاریخی زاهدان، شهر پیش آوران، شهر سام نریمان،شهر خواجه سیاه‌پوشان، شهر ترقو، پوزه دک تیر (جایی که رستم تیر گزین را در جنگ با اسفندیار به دست می‌آورد)، پوزه ماشی، بند گرشاسبی، کوه خواجه، خواجه رباط (زیارت‌گاه طایفه بلوچ)، چهار برج، آخور و پابند رخشاز جمله آن‌ها است. نویسندگان این مقاله معتقدند که این اسناد سر نخ‌هایی برای مطالعات تاریخ معماری این گوشه از سرزمین ایران در اختیار پژوهش‌گران می‌گذارد.