گزارش نشست تهران مسابقه طراحی ارتقاء تدریجی سرپناه

آقای محمد سعید ایزدی اولین سخنران جلسه بود که سکونتگاه‌های غیررسمی را از دیدگاه شهرسازی بر اساس تجارب جهانی و تجارب داخلی بررسی کرد. در این زمینه اظهار داشت:
در دهه‌های اخير،" بد مسكني" به‌عنوان يكي از چالش‌های بزرگ شهرنشيني، پيش روي سیاست‌گذاران، برنامه ريزان و مديران شهري قرارگرفته است. بيش از نوزده ميليون از جمعيت شهري كشور در محلات مركزي، مياني و پيراموني شهرها به‌ویژه کلان‌شهرهای كشور در وضعيت نامناسبي سکنی گزیده‌اند. شکل‌گیری اين پديده از ابعاد پیچیده‌ای برخوردار است و نمود كالبدي آن در هر عرصه جغرافيايي شهر داراي تفاوت‌های بارزي است. در اين ميان سکونتگاه‌های غیررسمی با سطحي بالغ‌بر پنجاه‌وهشت هزار هكتار، در هزار و صد محله از صد و ده شهر موردمطالعه در وضعيت بحرانی‌تری نسبت به ساير محدوده‌های ناكارآمد قرار دارد.  شکل‌گیری تدريجي، بدون برنامه و طرح و همچنين فاقد كيفيت لازم در ساخت، عدم برخورداري از زیرساخت‌های شهري همگي از ویژگی‌های عمومي اين نواحي هستند. علی‌رغم وجوه اشتراك برشمرده شده، سکونتگاه‌های غیررسمی در شهرهاي مختلف و حتي ناحیه‌ای از شهر تا ناحيه ديگر داراي تفاوت‌های قابل‌توجهی هستند. لذا تهيه نسخه‌ای واحد براي مواجهه با اين پديده امکان‌پذیر نيست. آنچه تاكنون به استناد تجارب جهاني و یافته‌های حاصل از تجارب كشور به شكل سند ملي تدوين و ارائه‌شده است بر سياست توانمندسازي ساكنان، بهسازي محيطي و نوسازي تدريجي مسكن اشاره و تأکید دارد. سه اقدام اشاره‌شده با توجه به اصل مشاركت ساكنان و نقش تسهيل گري دولت و شهرداري برنامه‌ریزی و اجرا می‌شوند. با توجه به اين اصل، عمده فعالیت‌های ساماندهي و بهسازي سکونتگاه‌های غیررسمی توسط دولت و شهرداری‌ها در طول دو دهه گذشته، عمدتاً بر ارتقاي زیرساخت‌های شهري، توسعه خدمات و فعالیت‌های نرم‌افزاری به‌منظور توانمندسازي ساكنان متمرکزشده است. اما در اين ميان مسكن و واحدهاي همسايگي كه سطح قابل‌توجه محلات را نيز تشكيل می‌دهند فاقد الگوي مناسب براي نوسازي، بهسازي و مقاوم‌سازی هستند. الگوي مسكن تدريجي كه با واژگان متفاوتي مطرح و مورد عمل قرارگرفته است از معدود مدل‌های موفق و كارآمد در اين خصوص بشمار می‌رود  Incremental housing, starter house, phased-development house, owner-driven house) اميد است در اين برنامه ، الگوهاي خلاقانه و درعین‌حال زمينه گرا ارائه و در برنامه‌های مورد عمل بكار گرفته شوند.
آقای پویا علاءالدینی دومین سخنران جلسه بود که سکونتگاه‌های غیررسمی را از دیدگاه جامعه‌شناسی موردبررسی قرار داد. وی ضمن ضرورت توجه به برخی جنبه‌های اسکان غیررسمی در ایران هنگام صورت‌بندی پیشنهادهای معماری برای ارتقاء تدریجی مسکن سخن خود را این‌گونه ادامه داد:
ویژگی‌های اصلی سکونتگاه‌های فرودست شهری  شامل فقدان طرح‌ریزی کالبدی، بی‌نظمی فضایی، مالکیت غیررسمی، کمبود خدمات شهری، سطوح نازل شاخص‌های اجتماعی ‌ـ ‌اقتصادی و آسیب‌پذیری ساکنان می‌شود. ازجملۀ دلایل شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی می‌توان به فقدان دسترسی قشرهای فرودست شهری به زمین و مسکن ارزان، مقررات شهری نامناسب (محدود‌کننده و در بسیاری موارد غیرقابل اجرا)، ناکارایی برنامه‌ریزی شهری، کمبود منابع مالی مدیریت شهری و نهادهای خدمات رسان، ناتوانی بخش عمومی در ادغام اجتماعی گروه‌های فرودست، سودجویی در بازار غیررسمی زمین، نرخ قابل‌توجه مهاجرت روستا‌ـ‌شهری و مشکلات اقتصاد شهری اشاره کرد. رویکردهای بین‌المللی مورد اجماع در قبال این سکونتگاه‌ها ناظر بر پذیرش حق ساکنان به شهر و اهتمام به ارتقای وضع آنان از طریق بهبود امکانات، شرایط محیطی و زیرساخت‌ها در کنار فقرزدایی و توانمندسازی است.
در ایران نیز، صرف‌نظر از انکار مشکلات یا اقدامات ناکارآمد، نسنجیده و بعضاً قهری در گذشته، رویکردهای بین‌المللی یادشده به‌تدریج پذیرفته‌شده است. مشخصاً بر پایۀ آن‌ها مجموعه‌ای از تمهیدات به تفکیک دو سنخ سکونتگاه هدف طی سال‌های اخیر در دستور کار دولت/بخش عمومی قرارگرفته است. این دو سنخ عبارت‌اند از سکونتگاه غیررسمی  و بافت فرسوده که در سال‌های گذشته به ترتیب هدف برنامه‌های بهسازی/توانمندسازی و نوسازی قرارگرفته‌اند. ازجمله، سند توانمندسازی و  بهسازی سکونتگاه‌های غیررسمی در سال 1382 جهت سنخ نخست تصویب گشته و به دنبال آن ستادهای ملی توانمندسازی و نیز ستادهای استانی در کشور تشکیل‌شده است (اکنون موسوم به ستادهای بازآفرینی). همچنین، طی سال‌های 1383 تا 1388 مجموعه‌ای از طرح‌های بهسازی و توانمندسازی با مساعدت فنی و وام بانک جهانی در سکونتگاه‌های غیررسمی پنج شهر مهم کشور اجراشده و متعاقباً به برخی دیگر از شهرهای کشور تعمیم‌یافته است. رویکرد اصلی نسبت به بافت فرسوده (تعریف‌شده بر اساس میزان ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری پهنه) بیشتر کالبدی بوده و طبق آن فعالیت‌های نسبتاً گستردۀ نوسازی به‌ویژه در کلان‌شهرهای کشور از طریق دفاتر تسهیلگری در دستور کار قرارگرفته است. البته سکونتگاه‌های غیررسمی و بافت فرسوده ممکن است در عمل تفاوت چندانی با هم نداشته باشند و درهرصورت در بافت فرسوده نیز انجام فعالیت‌های توانمندسازی جهت ارتقای وضع ساکنان ضروری است. تا حدی به همین دلایل مصوبۀ جدیدی تحت عنوان «سند ملی راهبردی احیاء، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت¬های فرسوده و ناکارآمد شهری» در سال 1393 به امضای هیات دولت رسیده است. مجموعۀ اقدامات کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذکور در این مصوبه (معروف به «سند بازآفرینی») با قید حفاظت و ارتقاء کیفی و حفظ اصالت، یکپارچگی و ¬توان‌بخشی جهت سکونتگاه‌های غیررسمی، بافت فرسوده و نیز بافت تاریخی در نظر گرفته‌شده است.
در پیوند با تحولات یادشده، عنایت به سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران از منظر معماری  مساکن نیز قطعاً امری پسندیده و ضروری است. درعین‌حال حصول پیامدهای ملموس مثبت از آن ساده نخواهد بود. در اینجا به چند نکتۀ مهم در پیوند با اسکان غیررسمی در ایران پرداخته می‌شود که لازم است هنگام صورت‌بندی پیشنهادهای معماری موردتوجه قرار گیرد.
1. هرچند در سند بازآفرینی، همانند متون مرجع بین‌المللی، به انواع سکونتگاه فرودست شهری یکجا پرداخته‌شده است، اما در عمل فعالیت‌های معطوف به سکونتگاه‌های غیررسمی و بافت فرسوده همچنان طی برنامه‌هایی مجزا از یکدیگر اجرا می‌گردند. بر این اساس تمهیدات نوسازی در بافت فرسوده کاملاً مسکن محور است درحالی‌که فعالیت‌های بهسازی (آن‌هم موسوم به بازآفرینی) در سکونتگاه‌های غیررسمی تاکنون مسکن را موردتوجه قرار نداده‌اند (مانند پروژۀ یادشدۀ بانک جهانی و دولت ایران). البته دست‌اندرکاران به شکل جسته‌گریخته در مورد مسکن در سکونتگاه‌های غیررسمی تمهیداتی اندیشیده‌اند. ازجمله ارتقای تدریجی مسکن در سکونتگاه‌های غیررسمی محل بحث قرارگرفته است. اما بر اساس اطلاعات در دسترس تاکنون برنامه‌ای جهت آن در دستور کار قرار نگرفته است. طبعاً پیشنهادهای معماری در سکونتگاه‌های غیررسمی در صورت وجود یا فقدان چنین برنامه‌هایی باید متفاوت عرضه شوند.
2. در پیوند با مورد قبلی، باید هنگام صورت‌بندی طرح معماری دانسته شود بازیگران تحقق آن‌که خواهند بود و چه منابعی در اختیار خواهند داشت. طبعاً خانوارها بهره بران اصلی فعالیت‌ها هستند. اما ذینفعان دیگر چه کسان یا نهادهایی خواهند بود و جهت آن‌ها چه تمهیداتی باید در نظر گرفته شود؟ به نظر نمی‌رسد صورت‌بندی طرح‌های معماری بدون پاسخ به این سؤالات ثمربخش باشد.
3. سکونتگاه‌های غیررسمی در کشور غالباً در جوار مرزهای قانونی شهرها از طریق خرید از بازار غیررسمی مسکن توسط خانوارهای کم‌درآمد شکل‌گرفته است.  در ايران چنين معامله‌ای كاملاً ممكن است، زيرا بسیاری از اراضي حاشيۀ شهرها ظاهراً از آن مالکان خصوصي است. جذابيت اين اراضي نزد خریداران کم‌بضاعت به‌واسطۀ نداشتن سند رسمی يا مجوز ساخت‌وساز و به‌تبع آن ارزانی است. معاملات اغلب از طریق قول‌نامه يا پته میسر مي‌شود. درنتیجه، در اين زمين‌ها ساخت‌وساز اغلب به‌صورت غيرقانوني و شبانه انجام مي‌گیرد. این بدان معناست که صاحبان استراتژی‌های خاصی را جهت ساخت سرپناه دنبال می‌کنند که هم با امکانات مالیشان در طول زمان جور باشد، هم چهاردیواری اصلی به‌سرعت سرپا شود و هم به‌تدریج با نیازها و فرهنگ زندگی‌شان تناسب پیدا کند. طبعاً هنگام صورت‌بندی طرح معماری این شرایط باید در نظر گرفته شود.
4. روش فراگیر در قبال سکونتگاه‌های غیررسمی واقع در بیرون مرزهای شهر ادغام ‌آن‌ها در درون محدوده بوده است. این بدان معنا است که شماري از محله‌هاي فرودست واقع در محدودۀ قانونی در گذشته بيرون از مرزها قرار داشتند و متعاقباً به شهر ضمیمه‌شده‌اند. نظر به منشأشان، اين نوع محله‌ها حتي پس از پیوستن به شهر نيز دچار نوعي حالت غيررسمي و هرج‌و‌مرج فضایی هستند (به‌واسطۀ تفکیک غیررسمی اراضی، كيفيت نازل سازه‌ها، عدم‌کفایت خدمات شهري و غیره). در برخی موارد چنین سکونتگاه‌های در شمول تعریف بافت فرسوده قرارگرفته‌اند و محتمل است از تسهیلات ویژه مسکن آن بهره‌مند شوند. به‌ویژه اگر مشکل سند جهت همه یا بعضی از واحدهای مسکونی چنین سکونتگاه‌های برطرف شود و مثلاً تسهیلات تجمع نیز برایشان مهیا شود، آن‌وقت وارد بازار معمول ساخت‌وساز مستغلات خواهند شد و از منطق آن پیروی خواهند کرد. در این صورت نقش طرح معماری جهت ساخت تدریجی برایشان چه خواهد بود؟
5. از مشکلات اساسی مسکن در سکونتگاه‌های غیررسمی نه کم‌دوامی مصالح بلکه کیفیت نازل ساخت است (به دلایل فوق‌الذکر). بیشترین نمود این مسئله در پیوند با سوانح است که با توجه به‌احتمال ریزدانگی بافت یا نامناسب بودن زمین‌ها ازنظر شیب یا استحکام یا مثلاً مجاورت با مسیل مخاطرات بیشتری را نیز در سکونتگاه‌های غیررسمی رقم می‌زنند. طبعاً تمرکز ویژه طرح‌ها معماری و ارتقای تدریجی مسکن باید بر مقاوم‌سازی باشد. همچنین هرگونه طرح معماری باید بر مبنای تکنولوژی ساخت محلی عرضه گردد تا انجام‌پذیر شود.
6. درعین‌حال، ارتقای کیفیت محیطی تا حدی نیز در گرو جنبه‌های زیبایی‌شناختی سازه‌ها است. این جنبه‌ها طبعاً در سطح بافت جلوه می‌یابند نه در سطح واحد مسکونی. طرح‌های معماری جهت ارتقای تدریجی مسکن چگونه می‌توانند به این جنبه‌ها توجه داشته باشند؟
7. اگر قرار است طرح‌های معماری جهت ارتقای تدریجی مسکن در سطح بافت اثرگذار باشند باید در سطح جماعت محلی ترویج شوند و با مشارکت جمعی بازیگران محلی، ازجمله خانوارها و سازندگان محلی (استادان بنایی) و احتمالاً برخی دیگر از ذینفعان کلیدی اجرایی شوند. رابطۀ بین طرح معماری جهت ارتقای تدریجی یک واحد مسکونی و ضرورت مشارکت در سطح جماعی محلی چه خواهد بود؟
8. سرانجام آنکه نکات فوق ما را مجدداً به سمت مسئله نخست هدایت می‌کند: آیا می‌شود برای طرح‌های معماری جهت ارتقای تدریجی مسکن در محلات غیررسمی برنامه‌های کلان مقیاس صورت‌بندی کرد؟ چگونه و با چه ساختار انگیزشی (مالی یا غیر از آن)؟
آقای فردین یزدانی سومین سخنران جلسه بود که سکونتگاه‌های غیررسمی را از دیدگاه اقتصادی موردبررسی قرار داد. وی در این زمینه اظهار داشت:
پدیده اسکان غیررسمی برآیندی از تعامل دو جریان شکل‌گیری اقتصاد غیررسمی از یک‌سو و ناکارآمدی بازار رسمی زمین و سکونت در جذب جریان سکونت و درنتیجه روی‌آوری بخش مهمی از خانوارها جهت تأمین نیاز سکونتی خود به بازار غیررسمی برشمرد. گسترش نابرابری اقتصادی و اجتماعی در سال‌های اخیر و زایش فقر ناشی از سیاست‌های اقتصادی خودبه‌خود حاد بودن این مسئله را دوچندان کرده است. به‌طورکلی در تحلیل پدیده اسکان غیررسمی نکات زیر را باید مدنظر داشت:
1-    اسکان غیررسمی و فقر را باید دو پدیده هم‌زمان و در ارتباط باهم دانست. برآوردها نشان‌دهنده افزایش سطح فقر در دو دهه گذشته است. درصد افراد زیرخط فقر در نقاط مختلف کشور از 25 درصد در سال 1386 به 30 درصد در سال 1395 افزایش‌یافته است. در همین دوره تعداد افراد ساکن در سکونتگاه‌های غیررسمی از 6 میلیون نفر به بیش از 12 میلیون نفر افزایش‌یافته است.
2-    پدیده انباشت ثروت بر روی زمین و جریان سوداگری زمین در طول دو دهه اخیر را می‌توان به‌عنوان ویژگی اصلی بازار مستغلات برشمرد. دینامیسم این جریان بر  سیری  واقع‌شده که نظامات بین سرمایه‌داران ساختمان، حکومت مرکزی و نهادهای مدیریت شهری تعیین‌کننده آن است. همین پدیده بوده است که در طول دو دهه اخیر اسباب جهش قیمت زمین را فراهم کرده است. افزایش قیمت مستغلات در سطح شهرها معنایی جز پرتاب شدن گروه‌های فرودست اقتصادی  به حاشیه شهرها نخواهد داشت. توزیع... برتر.
3-    یکی تز ابعاد فقر، فقر و محرومیت در بهره‌مندی از مسکن است. برآورد دنیا نشان می‌دهد که درصد افراد زیرخط فقر مسکن در سال 1386، 28درصد بده است. این نسبت در سال 1395 به 35 درصد رسیده است. هماهنگی این تغییرات با تغییرات سکونت‌گاهی خود گواهی بر وضعیت نابسامان غیررسمی است.
4-    جامعه کارشناسی کشور نیز نقش بسزایی در عدم توجه به این پدیده داشته است. در طول سالیان گذشته ضوابط و مقررات بهره‌برداری از زمین و ضوابط ساخت‌وساز به‌گونه‌ای تنظیم‌شده است که موجب کاهش توان پذیری مسکن بسیاری از خانوارها شده است. این ضوابط عمدتاً بی‌توجه به توان اقتصادی خانوارها و صرفاً بر مبنای ایدئال‌ها طراحی‌شده و همین امر موجب افزایش هزینه تمام‌شده ساختمان و کاهش توان پذیری خانوارهای کم‌درآمد شده است.
5-    شمای سیاست‌گذاری‌های مسکن کشور تاکنون معطوف به ساخت یک‌باره مسکن بوده است. نظام مالی و اعتباری رسمی امکانی برای بهره‌مندی ساکنان سکونتگاه‌های مسکن فراهم نیاورده است و ساکنان این سکونتگاه‌ها عملاً ناچارند برای تأمین مالی مسکن به بازار غیررسمی پول روی‌آورند و همین امر هزینه ساخت تدریجی مسکن و یا ارتقاء تدریجی مسکن را هزینه‌بر ساخته است. در عرصه طراحی و معماری نیز هیچ‌گونه رویکرد عملیاتی به چشم نمی‌خورد. طراحی و معماری معطوف به فقرا عملاً فاقد هویت مستقل است. درمجموع با توجه به وجود فعل‌وانفعالات کلان و گسترش بیشتر جریان اسکان غیررسمی ضرورت تدوین رویکردهای ساخت تدریجی مسکن را چه درزمینهٔ سیاست‌های شهری و چه درزمینهٔ برنامه‌های ساخت‌وساز را دوچندان ساخته است. بنا به همین ضرورت‌ها بود که در بازنگری طرح جامع مسکن کشور برنامه‌ای برای ساخت و ارتقاء تدریجی مسکن به‌عنوان نقطه آغازین حرکت پیشنهادشده که متأسفانه هیچ‌گونه حرکتی در جهت عملی کردن آن انجام نشده است.

پس از سومین سخنران، فیلمی که درزمینهٔ سکونتگاه‌های غیررسمی ایران به کارگردانی آقای مهرداد زاهدیان تهیه‌شده بود به نمایش درآمد. در این فیلم علل پیدایش، مشکلات و راه‌کارهای عمومی توسط صاحب‌نظران معمار و شهر ساز به همراه صحنه‌هایی از وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان و ... به تصویر کشیده شده بود.
خانم سپیده سیروس آخرین سخنران جلسه بود که سکونتگاه‌های غیررسمی را از دیدگاه معماری موردبررسی قرار داد. وی علاوه بر مباحث کلی به پرتره تهیه‌شده توسط همکاران معمارنت از خانه‌های هدف در نیشابور و زاهدان پرداخت. در هریک از این پرتره‌ها علاوه بر مشخصات عمومی از قبیل آدرس، صاحب واحد، نوع مالکیت، تعداد اتاق‌ها، میزان فضاهای جانبی، آب، گاز، برق، کروکی پلان تصاویر بیرونی و داخلی واحد سرپناه به همراه مشکلات واحد ارائه‌شده است.
وی درزمینۀ نوع مصالح بی‌کیفیت، دانش فنی، عدم امنیت طبیعی، بهداشت، نابسامانی فضایی، عدم امنیت اجتماعی، فقدان هویت مکان، فقر شهری، سرعت ساخت، تداخل عملکردها و ضرورت بسیج اجتماعی نکاتی را برشمرد.
 در پایان سخنرانان و حاضران درزمینۀ مباحث مطروحه به گفتگو پرداختند.
سومین نشست مسابقه « طراحی ارتقاء تدریجی سرپناه خودساخته در سکونتگاه‌های غیررسمی ایران» روز یکشنبه 6 آبان در تالار معراج دانشگاه سیستان و بلوچستان برگزار می‌شود.