معرفی کتاب‌های «مسکن فقرا در شهرهای آسیایی»، 3ـ زمین

در بسیاری از مکان‌ها و شیوه‌های گوناگون، هنوز با فقرای شهری همانند بلوک‌های رنگی واقع بر روی یک نقشه توسعه رفتار می‌شود که می‌توان آن‌ها را از این‌جا برداشت و در جای دیگر گذاشت، نه مانند انسان‌هایی با نیازها، خانواده‌ها و آرزوهای واقعی که در جامعه‌های واقعی زندگی می‌کنند.

برنامه‌های توسعه که تصمیم می‌گیرند چه اتفاقی در کجای شهر خواهد افتاد و سیاست‌های کاربری زمین که چگونگی استفاده از زمین را تعیین می‌کنند اغلب به شکل مستندات فنی تهیه می‌شوند ......... اما واقعیت این است که برنامه‌های توسعه و سیاست‌های کاربری زمین ماهیتی بسیار سیاسی دارند و باید چنین رویکردی نیز نسبت به آن‌ها داشت. آن‌ها بر روی سنگ حکاکی نشده‌اند و هر جنبه‌ای از آن‌ها را می‌توان به مذاکره گذاشت.

در جلد سوم مجموعه هفت جلدی مسکن فقرا در شهرهای آسیایی به مسئله زمین، عنصری حیاتی در اسکان فقرای شهری پرداخته شده است. در این جلد بر شیوه‌های گوناگون تصرف زمین در شهرهای آسیایی، آزمون برخی از مشکلات و مزیت‌های سیستم‌های تصرف زمین پرداخته و سپس چگونگی تهیه، ارزش‌گذاری، تأمین اعتبار و فروش زمین در بازار رسمی را بررسی می‌کند. کتاب در ادامه، به دلیل شکست بازار رسمی در امر تأمین زمین مناسب برای جمعیت کم‌درآمد فقیر و اجبار اکثریت فقرای شهری آسیا برای تهیه زمین از بازارهای غیررسمی می‌پردازد. در این جلد بر این امر تأکید شده‌است که شهرنشینی و افزایش کمیت زمین شهری، زمین را برای فقرا دسترس‌ناپذیرتر می‌کند، ولی راهکارهایی وجود دارد که دولت‌ها، سازمان‌های جمعی فقرا و سازمان‌های جمعی مدنی حامی آن‌ها می‌توانند هم در وضع موجود و هم در آینده زمین بیشتری برای کمک به تأمین مسکن فقرا ارائه دهند.
در ادامه دلایل دسترس‌ناپذیری فقرا به زمین به شرح زیر عنوان شده است:
1- تصمیم‌گیری‌های متمرکز اختیار زمین و مدیریت زمین
2- استفاده ناکارآمد از فضای شهری و هدر رفتن زمین و منابع شهری
3- قدرت انحصاری عمومی در زمینۀ مالکیت زمین
4- چارچوب‌های تنظیم کننده خشک و پرهزینه
5- سیستم‌های ضعیف ثبت زمین
درباره موضوع زنان و حقوق زمین با تبعیض‌های مغایر با مدیریت خوب شهری در شهرهای آسیایی بحث شده و تأکید می‌شود که خانوارهای با سرپرست زن می‌توانند از امنیت، شأن اجتماعی و فرصت‌های درآمدزایی که حتی یک قطعه زمین کوچک برای آن‌ها فراهم می‌کند، بیشترین بهره را ببرند. هم‌چنین ارتباطی قوی میان حقوق زمین زنان و کاهش فقر وجود دارد، زیرا نظارت زنان بر زمین، رفاه خانوار را بر حسب پولی که برای غذا، سلامتی و تحصیلات بچه‌ها صرف می‌کنند، ارتقاء می‌بخشد.
ریسک عدم پرداخت اقساط وام از سوی زنان همواره کم‌تر از مردان محسوب می‌شود و خانوارهای با سرپرست زن نسبت بالایی از جمعیت کم‌درآمد هر شهر را تشکیل می‌دهند.
درباره تضمین مالکیت به عنوان حقی انسانی از برنامه سکونتگاه‌های انسانی سازمان ملل متحد نقل می‌شود که تضمین مالکیت حق تمام اشخاص و گروه‌ها جهت حمایت مؤثر از آنان توسط دولت در برابر تخلیه اجباری به هر صورت بیرون راندن دائمی یا موقت، برخلاف خواسته افراد، خانواده‌ها و یا اجتماعات از خانه‌ها و یا زمینی که آنها اشغال کردند، بدون پیش‌بینی و فراهم نمودن دسترسی آنان به شکل مناسبی از حمایت قانونی تعریف شده است. این تضمین مالکیت یکی از هفت مؤلفۀ حق مسکن مناسب می‌باشد که با زمین نیز مرتبط است، عبارتنداز:
1- تضمین مالکیت
2- در دسترس بودن خدمات
3- در دسترس بودن مصالح و امکانات و زیرساخت‌ها
4- ارزان بودن
5- قابلیت سکونت
6- دسترسی پذیری
7- مناسب بودن از لحاظ مکانی و فرهنگی
هم‌چنین درباره حکمروایی زمین آمده است که: وقتی به حکمروایی خوب زمین فکر می‌کنیم، پرسش‌هایی یه شرح زیر مطرح می‌شود:
- چه کسی از قوانین و سیاست‌های کنونی زمین در شهرهای امروز ما سود می‌برد؟
- چه کسی تصمیم می‌گیرد و این تصمیم‌ها چگونه اجرا می‌شوند؟
- نحوه ارتباط این تصمیم‌ها با مؤسسه‌های سنتی چگونه است؟
- و چگونه این تصمیم‌ها بر فقیرترین خانوارهای ساکن در شهرهای ما تأثیر می‌گذارد؟
درواقع حکمروایی زمین در نهایت به قدرت و اقتصاد سیاسی زمین مربوط است.
کتاب پس از ارائه شرط‌ها و مفهوم‌ها به رویکردها پرداخته‌است. در این بخش تأکید شده زمینه‌های سیاسی، چارچوب‌های قانونی، مالکیت زمین، تاریخ‌های شهری، منابع اشتغال و سازمان‌های جامعه، همگی به طرز چشم‌گیری از مکانی به مکان دیگر متغیرند و هیچ سیاست یا برنامه‌ای نمی‌تواند تمامی آن‌ها را پوشش دهد.
تضمین تهیه مسکن برای فقرای شهری مستلزم آن است که زمین و تمام پتانسیل‌های آن به عنوان بخشی از یک رویکرد وسیع‌تر دیده شوند. موضوعات پیرامون زمین باید به زمینه حکمروایی شهری، برنامه‌ریزی شهری و تأمین زیرساخت‌ها و نیز مقتدرسازی اقتصادی و اجتماعی فقرا، توجه کند.
ده راهکار ارائه شده در این بخش باید با موارد طرح شده در جلدهای دیگر این مجموعه هم زمان درنظر گرفته شوند. این ده راهکار عبارتند از:
1- برنامه ریزی کارآمدتر
2- اطلاعات بهتر زمین
3- سیستم‌های مالیات بر زمین بهتر
4- اشتراک زمین
5- تفکیک مجدد زمین
6- طرح‌های یارانۀ متقاطع
7- قانون‌مندسازی سکونتگاه‌های فرودست موجود
8- استفاده از زمین عمومی برای تأمین مسکن
9- یادگیری از توسعه‌گران غیررسمی زمین
10- حمایت از ابتکارات اجتماع
در میان این راهکارها، استفاده از زمین عمومی، ممکن است به شکل‌گیری محله‌های جدامانده از شهر بیانجامد. زیرا، در شهرهای ایران، این‌گونه زمین‌ها در درون شهرها کمتر یافت می‌شود، در نتیجه، کشاندن فقرای شهری به پیرامون، در عمل به طردشدگی اجتماعی کمک خواهد کرد.
در پایان بر تمرکززدایی منابع و مسئولیت‌ها تا پایین‌ترین سطوح اداری، تقویت مشارکت‌جمعی، تشویق توسعه کاربری‌های مختلط، تشویق مؤسسات‌مالی به تأمین اعتبار بدون احتیاج به اسناد به‌عنوان وثیقه، تقویت در کارگزاران اداره و ثبت زمین و بهبود پیوندهای حمل و نقل میان نواحی مسکونی، تجاری و صنعتی تأکید شده است.
زمین مسئله مرکزی حل مسکن است. بیش از هر چیز دیگری، دسترسی به زمین امن امری است که فقرا را از غیر فقرا در شهرهای آسیایی جدا می‌کند.