هتل جهان در پرده فراموشی

«هتل جهان» تنها بنای ارزشمند تاریخی با پیشینه فرهنگی در بدنه غربی خیابان چهارباغ اصفهان است. این هتل درست  رو به ‌روی  بازارچه بلند (بازار هنر) و مدرسه چهارباغ بنا شده و از ایوان‌های  دل‌گشایش، شکوه چهارباغ را بر میهمانان اصفهان نمایان می‌ساخته است. اوج معماری و کمال شهرسازی ایرانی در اصفهان ضرورت بنا کردن مهمان‌خانه‌ای جهت اقامت گردشگران و پژوهندگان هنر و معماری را در اوایل دوره پهلوی پررنگ‌تر می‌ساخت، از این روی پیش از این که کاروان‌سرای عباسی به هتل شاه عباس (مهمان سرای عباسی) تبدیل شود (سال ۱۳۳۶ خورشیدی)، هتل «آمریک» که بعدها به «هتل فردوسی» و «هتل جهان» تغییر نام داد، در سال  ۱۳۰۷ خورشیدی ساخته شد. چهارباغ اصفهان اولین خیابان طراحی‌شده با فضاهای ارگانیک و متناسب شهری در ایران است. خیابانی  تکامل‌یافته که فراتر از محل رفت و آمد سواره‌ها و پیاده‌ها بودن، به سبب داشتن باغ‌های فراخ، کوشک‌ها، حوض‌ها  و سردرهای پُرشکوه دارای کاربری تفریحی ـ گردشگری نیز بوده است. از عناصر یاد شده که خاص خیابان چهارباغ بوده چیز زیادی باقی نمانده است؛ باغ‌ها و سردرها ویران شده و جای آنها را بناهایی با کاربری‌های تجاری‌ ـ مسکونی گرفته است. مدرسه چهارباغ، بازارچه بلند، کاروان‌سرای عباسی (مجموعه مادر شاه) از عناصری بودند که در دوره‌هایی متأخرتر از سال ساخت چهارباغ (۱۰۰۰ هجری قمری) در این خیابان ساخته شدند؛ عناصری که پس از شروع دوران تخریب‌ها در چهارباغ تاکنون به زنده‌ نگهداشتن این خیابان کمک زیادی کرده‌اند.

 از مجموع باغ‌ها و سردرهای  دو سوی چهارباغ تنها باغ بلبل و ویرانه‌های سردر باغ خیمه گاه باقی مانده است. در بدنه شرقی چهارباغ هم سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری در حال ساخت است، مجتمع تجاری عریض سه طبقه‌ای است که به سمت دروازه دولت و سردر خیمه‌گاه در حال پیشروی است. در این طرح که شهرداری بدنه‌سازی چهارباغ نام نهاده، حتی جهت احیای مادی های سیراب کننده چهارباغ نیز هیچ اقدامی صورت نگرفته است. در آن سو، بدنه غربی چهارباغ نیز با ردیف طویلی از مغازه‌ها و پاساژهای بی‌قواره، چهره‌ای درهم و مشوش یافته است و در این میانه تنها بنایی که در بدنه غربی با بافت این خیابان تناسب دارد همان بنای تاریخی «هتل جهان» است.

دیداری از هتل جهان
این عمارت با معماری نئوکلاسیک، سقف سنتوری شکل به همراه نقوش گیاهی و ایوان‌های گشوده با ستون‌های مزیّن، در میانه بدنه غربی چهارباغ خودنمایی می‌کند و در سال صدها گردشگر را مشتاق دیدار خود می‌سازد؛ اما در حال حاضر این بنا به دلیل داشتن مالک خصوصی و عدم رسیدگی مالک، متروک شده و قسمتی از آن به دو واحد تجاری و بخشی به انبار کالا تبدیل شده است.
بنای اصلی هتل جهان ساختمانی سه طبقه در ضلع شرقی با ۳۲ اتاق و مشرف به چهارباغ است و ساختمان دو طبقه دیگری با ۱۲ اتاق در ضلع غربی آن موجود است. این بنا دارای راه‌روهای تنگ، تاق‌های بلند و اتاق‌هایی با قاب‌پوش‌ها و سقف‌پوش‌های تخته‌ای است. این سبک معماری در قسمت‌هایی از بیمارستان مسیح و همچنین «مدرسه ستاره صبح» در خیابان سید علی خان فعلی نیز دیده شده است.

 پرده‌های «رستم و سهراب» در هتل جهان
  تونی هوانسیان یکی از ارامنه سرشناس اصفهان بود که خدمات ارزشمندی به اصفهان داشت. تونی در روستای هزارجریب شهرستان فریدن در یک خانواده تهیدست دیده به گیتی گشود و دوران کودکی خود را به کار گذراند. او در جوانی نزد یک بازرگان آلمانی به نام گایر کار می‌کرد. گایر، هنگام رفتن از ایران، دوربین عکاسی خود را به تونی داد و به این ترتیب پای او را به دنیای عکاسی باز کرد. تونی نخستین عکاس حرفه‌ای اصفهان شد و از سوی ظل‌السلطان، حاکم اصفهان در دوره ناصرالدین‌شاه برای عکاسی به دربارخوانده شد و عکس‌های زیادی از ظل‌السلطان و خانواده‌اش تهیه کرد.

تونی هوانسیان بنیان‌گذار هتل جهان

تونی هوانسیان با اندوخته‌ای از تجربیات در عکاسی، نخستین عکاس‌خانه را در اصفهان تأسیس کرد. او در زمینه‌های دیگری هم پیشتاز بود؛ او بنیانگذار اولین درشکه‌خانه و کارخانه لیموناد‌سازی در جلفا و اولین وارد‌کننده دوچرخه به اصفهان بود. تونی هوانسیان در سال ۱۳۰۷ خورشیدی اولین مهمانخانه به سبک جدید را در اصفهان به نام «هتل آمریک» در خیابان چهارباغ تأسیس کرد که بعدها به نام «هتل فردوسی» و سپس «هتل جهان» تغییر نام داد. او یک سینمای کوچک را نیز در همان نزدیکی ساخت که به نظر می رسد همان «سینما پلاس» باشد. 
هنگامی که سوئدی‌ها تشکیلات ژاندارمری را در ایران تأسیس کردند، عده‌ای ازعلاقمندان به پیشرفت کشور که ارتباط نزدیکی با آزادی‌خواهان و روشنفکران آن زمان داشتند، اقدام به تشکیل «شرکت علمیه» کردند؛ این شرکت از کمیسیون‌های متعددی تشکیل می‌شد و مأمور رسیدگی به کار تعلیم و تربیت بود. «کمیسیون  تیاتر» با هدف ترویج تیاتر و هنر نمایش، یکی از این کمیسیون‌ها به شمار می‌رفت. نتیجه کوشش‌های این کمیسیون، برپا کردن نمایش‌هایی با موضوع به تصویرکشیدن تفاوت بین تعلیم و تربیت کهنه و تعلیم و تربیت نو بود. محل این نمایش‌ها، تالار بزرگ نخستین مهمانخانه اصفهان یعنی «هتل آمریک» یا همان «هتل جهان» بود. اما نمایشی که بیش از همه مورد توجه قرار گرفت، نمایش معروف «رستم و سهر اب» بود که به صورت بی‌سابقه به روی صحنه رفت و پس از آن تاکنون در هیچ یک از نقاط کشور با آن شکوهمندی روی صحنه نرفت. 

                 حسین کاظم زاده ایرانشهر

نمایش‌نامه «رستم و سهراب» نوشته زنده‌یاد حسین کاظم زاده ایرانشهر از شاهنامه فردوسی در پنج پرده اقتباس و تدوین شد. نکته قابل توجه این که نمایش رستم و سهراب برای نخستین بار در تاریخ تیاتر ایران به صورت یک نمایش‌نامه  مفصل حماسی  و ملی، سرتاسر برای آواز تنظیم شده بود و اجرای آن در اصفهان از شب چهارم به  زنان اختصاص داشت و همه عوامل از بازیگران تا ماموران و گردانندگان و راهنمایان همه از خانم‌ها بودند و گروه‌های زنان به تماشای این نمایش می‌آمدند. به این ترتیب هتل جهان با قابلیت‌هایی که داشت، ۲۰ سال مرکز تیاتر اصفهان نیز بوده است.
 گفتنی است نمایشنامه «رستم و سهراب» پیش از هتل جهان، برای نخستین بار در سال ۱۲۹۳ خورشیدی توسط چند نفر از دانشجویان ایرانی، به همراه مادام اوهانیان ایرانی، در تالار تیاتر «لون پوواریه» پاریس به روی صحنه رفته بود، چون حسین کاظم‌زاده ایرانشهر در پاریس به کمک شخصیت‌هایی چون علامه محمد قزوینی و استاد ابراهیم پورداود اقدام به تأسیس «انجمن مصاحبات علمی و ادبی ایرانیان» نموده بود و نمایش‌نامه رستم و سهراب که در سال ۱۲۹۳ در پاریس اجرا شد و در ۱۳۰۲ در برلین به چاپ رسید، یکی از برنامه‌های این انجمن بود.

هتل جهان در پرده فراموشی
هتل جهان روزگاری یگانه مهمان‌سرای مدرن اصفهان به‌شمار می‌رفت و پذیرای بسیاری از چهره‌های فرهنگی، علمی و سیاسی بود که به اصفهان سفر می‌کردند. هتل جهان در آن سال‌ها به یک پایگاه فرهنگی تبدیل شده بود و کنسرت‌های عارف قزوینی و نشست‌های روشنفکران و ایران‌شناسان بزرگی همچون پرفسور پوپ در آنجا برپا می شد. صادق هدایت یکی از مهمان‌های سرشناس هتل جهان بود که هنگام سفرش در اردیبهشت ماه ۱۳۱۱ خورشیدی به اصفهان، مدتی در هتل جهان اقامت داشت و برگ‌هایی از سفرنامه‌اش «اصفهان نصف جهان» را در همین هتل نوشت: « ... من یکسر وارد مهمانخانه امریک شدم و تلافی بی‌خوابی شب گذشته را درآوردم. طرف عصر بود که به تماشای شهر رفتم...» 

 هتل جهان، پس از سپری شدن دوران شکوهش تا سال‌های دهۀ ۶۰ خورشیدی فعال بود اما پس از آن متروک و فراموش شد. در حال حاضر، قسمت جنوب هتل، بازمانده مخروب «سینما پلاس» یا به نام دیگرش «سینما همایون» قرار دارد و در ضلع غربی آن چند پلاک خانه قدیمی با درهای گره چینی موجود است که از سوی شهرداری خریداری شده  و در قسمت‌هایی از این خانه‌ها عملیات بتون‌ریزی جهت ایجاد پارکینگ عمومی صورت گرفته است. به گفتۀ اهل بازار، چند سال پیش شهرداری اصفهان تجمع ناگهانی عده‌ای معتاد در بخش غربی هتل جهان را بهانه ای برای تخریب غرب این هتل کرده بود.
این روزها سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان از انجام مطالعات و تهیه طرح تفصیلی جهت اجرای بازسازی بدنه غربی چهارباغ عباسی به منظور احیای باغ‌های تاریخی دولت خانه صفوی خبر می‌دهد؛ مسؤولین این سازمان اجرای این طرح را جزو اهداف مهم  نوسازی بافت‌های فرسوده می‌دانند؛ اهدافی که در بدنه شرقی به شیوه‌ای نامتناسب اجرا شد و چیزی جز در و دیوار ردیفی از مغازها سهم چهارباغ نشد. اما باید دید با اعتراضی که کارشناسان میراث فرهنگی و حتی استاندار اصفهان نسبت به این گونه احیا داشتند، متولیان این سازمان چه رویه‌ای را پیش خواهند گرفت؛ و جایگاه «هتل جهان» که به نظر این نگارنده، می‌تواند پتانسیلی بالقوه برای چهارباغ محسوب شود، در طرح احیای بدنه غربی چهارباغ  کجا خواهد بود؟
متأسفانه تونل خط شمالی - جنوبی متروی اصفهان که قرار بود از زیر خیابان «شمس آبادی» گذر کند، اکنون از زیر پیاده روی غربی چهارباغ و درست از زیر هتل جهان گذشته است و این احتمال وجود دارد که با گذر قطار شهری از زیر این ساختمات تاریخی، لرزش‌ها باعث سست‌تر شدن بنا و فروریختن آن شوند. پس ضروری به نظر می‌رسد که یا از عبور مترو از این محل جلوگیری شود یا جهت استحکام‌بخشی این بنا اقدامات فوری انجام گیرد.
در این روزگار که کشورهای مختلف جهان، هتل‌های تاریخی خود را حفظ می‌کنند و آنها را با افتخار به عنوان نماد مهمان‌دوستی و سابقه هتل‌داری در جهت بهبود صنعت گردشگری به کار می‌برند، بجاست که هتل جهان به عنوان قدیمی ترین هتل مدرن شهر تاریخی اصفهان و بخشی از پیشینه فرهنگی این شهر و با تاریخی نزدیک به صد سال، حفظ شود و به ثبت ملی برسد.
هتل جهان، گرچه مالک خصوصی دارد اما می‌تواند با حمایت و توجه سازمان میراث فرهنگی و شهرداری مرمت و حفظ شود و با توجه به موقعیت گردشگری ممتاز، با تغییر کاربری به عنوان «موزه» یا «قدیمی‌ترین هتل اصفهان»، باززنده‌سازی شود. اما در صورت ادامه بی‌توجهی‌ها در زمانی نه چندان دور ویران خواهد شد. پس شایسته است به جای رها کردن یا تخریب این هتل و ساخت سیاهه‌ای از واحدهای تجاری به جای آن، با حفظ هتل جهان، بدنه غربی چهارباغ را همراه با اصالت و هویت تاریخی‌اش احیا و حفظ  کنیم.