فضاهای آموزشی انعطاف‌پذیر

مقدمه
شرایط محیطی خصوصاً در سنین کودکی و نوجوانی در میزان فراگیری فرد تاثیرگذار است و هرچه که در آن احساس نزدیکی بیشتری نسبت به خود و دیگران داشته باشد، سبب ایجاد حس اطمینان و تعلق خاطر بیشتری در او می‌شود.
برخلاف مدارس سنتی ایران که آموزش در آنها با تحرک و مشارکت و پویایی زیادی به همراه بوده، اکنون سیستم آموزشی به شکلی است که در آن معلم به عنوان متکلم وحده مطرح شده و امکان مشارکت دانش‌آموزان در امر آموزش و پرورش به حداقل می‌رسد. این امر وابستگی دانش‌آموزان را به مکان کاهش داده، آنها را از محیط دور می‌سازد. در عین حال از ابتدای قرن جاری الگوی معماری یک مدرسه عبارت بوده از ردیف مستقیم و یکنواخت کلاس‌ها در پلان، ردیف مستقیم و یکنواخت پنجره‌ها در نما و ردیف مستقیم و یکنواخت میزها در آرایش کلاس درس و ترکیب ردیف‌های موازی که سلسله‌ای از خطوط مستقیم برای حرکت در مدرسه را ترسیم می‌کند. به تبع، محیطی خلق می‌شود که نه تنها جذابیت و کششی برای دانش‌آموزان ندارد و سبب افزایش خلاقیت او نمی‌گردد، بلکه کسالت و سرخوردگی او را فراهم می‌آورد.
 

هدف
آموزش پویاست، در نتیجه، فضاهای آموزشی باید بتوانند جوابگوی نیازها براساس تغییرات الگوهای آموزشی باشند، با پیشرفت تکنولوژی و فن، هر روز تقاضای کودک و معلم تغییر می‌کند. پس فضاهای آموزشی باید بتوانند امکان این انعطاف‌پذیری را فراهم آورده، جوابگوی پایداری در طول زمان باشند. نیاز به انعطاف‌پذیری در فضاهای آموزشی را می‌توان به گروه‌های کارکردی، اجتماعی‌ـروانی و اقتصادی دسته‌بندی کرد. بنابراین نیاز به تطابق با مسائل روان شناختی و اجتماعی، فضاهای آموزشی را نیازمند انعطاف‌پذیری بیشتری می‌نماید. الگوی انعطاف‌پذیر یک فضای آموزشی هم روند آموزش است و هر فرم فضای آموزش، هم وصف فضایی زنده است و هم وصف روندی که فضا در آن ایجاد شود. برای رسیدن به این الگو فقط طرح یک سوال کافی خواهد بود!  آیا فضا به ما احساس خوبی می‌بخشد؟

انعطاف‌پذیری
چند عملکردی دیدن یک فضا، همچنین امکان تلفیق، تفکیک و گسترش آن از مهمترین عواملی هستند که در طراحی یک الگوی منعطف  باید به آن پرداخت. بررسی الگوهای انعطاف‌پذیر در ابعاد مختلفی امکان‌پذیر است، در مقیاس کلان، در همجواری و تلفیق با عناصر و عملکردهای دیگر و در ایجاد سیمای مطلوب شهری که در دانش‌آموز حس تعلق، هویت، اعتماد به نفس و افتخار را قوت می‌بخشد. در مقیاس میانی در سازماندهی اجزاء، تعداد طبقات و نوع ارتباطات فضاهای آموزشی به گونه‌ای که جوابگوی آموزش جدید و پویای امروز و پیشرفت تکنولوژی و سرعت آن در سال‌های اخیر باشد و در مقیاس خُرد، در دقت عمل منوط به انتخاب شکل و فرم اجزای آموزشی، مبلمان، مقیاس و جزئیات آنها به طوری که ادراکات حسی مثبت را در تطابق با استفاده‌های متفاوتی که در طول زمان ممکن است داشته باشند، به وجود آورد.
 

ارائه‌ی چند راه کار
در صورت همجواری مدرسه با محل سکونت دانش‌آموز، استفاده‌ی همزمان دانش‌آموزان و افراد محل از برخی اجزاء مدرسه مانند کتابخانه، سالن ورزش یا سالن چند منظوره، همچنین امکان استفاده از این فضاها در ساعات تعطیلی مدرسه و تابستان سبب ایجاد حسی آشنا و مطلوب برای او می‌شود و این امکان که والدین هنگامی که کودکان خود را به مدرسه می‌آورند، مکانی برای توقف داشته باشند، یا بتوانند از کتابخانه استفاده کنند یا در کلاس جمعی ثبت نام کنند و در نتیجه کودک خود را فوراً ترک نکرده و همزمان با او زمانی را در مدرسه بمانند، در دانش‌آموز حس اعتماد و امنیت بیشتری ایجاد کرده، از ترس و بی میلی او می‌کاهد و مفهوم مدرسه، خانه‌ی دوم را در او قوت می‌بخشد.

نحوه‌ی ساماندهی عناصر و تلفیق پر و خالی در ایجاد این قابلیت که مدرسه چه در داخل و چه در فضاهای باز امکان انعطاف‌پذیری بیشتری باشد، بسیار مؤثر است. نحوه‌ی چیدن عناصر کنار هم می‌تواند سبب ایجاد حیاط‌های مختلف با قابلیت تفکیک برای استراحت و تنفس، ورزش و استفاده از فضای سبز باشد. کودکان خواهان فضای سبز متنوع در مدرسه هستند. ایجاد ارتباط نزدیک و مستقیم با محیط و طبیعت بیرون، مدرسه را نمودی از طبیعت و خانه‌ی دانش‌آموز معرفی می‌کند و در عین حال، وقتی یک فضا در ارتباط مستقیم و نزدیک با حیاط قرار می‌گیرد، این امکان به وجود می‌آید که در ساعاتی به طور همزمان و به اختیار از هر دو فضا برای یادگیری یا فراغت استفاده کرد.
 

از آنجا که نمی‌توان تمام مدارس را در زمین‌هایی با مساحت زیاد ساخت، همچنین به این جهت که در مدارس کوچک دانش‌آموز احساس خاص بودن و احترام را که برای اعتماد به نفس او لازم است، بیشتر به دست می‌آورد؛ بررسی مدارس کوچک از دیدگاه انعطاف‌پذیری بسیار مهم می‌باشد. خاصیت تنوع پذیری یعنی امکان استفاده‌های مختلف از فضا به طور همزمان یا در زمان‌های مختلف، تطبیق پذیری و تلفیق پذیری از قابلیت‌هایی هستند که در منعطف کردن یک مدرسه کوچک بسیار تاثیر گذارند. نوع ساماندهی و ارتباطات اجزای مدرسه در ایجاد قابلیت‌های مذکور نقش مهمی دارد، زیرا دانش‌آموز در صورت استفاده‌ی به موقع و مناسب از فضاهای مورد نیاز چون نمازخانه، سالن ورزش و سالن کارهای جمعی احساس آسایش و راحتی می‌کند و این بازدهی بیشتر او را در زمان کلاس‌های درس موجب می‌شود. یک الگوی منعطف می‌تواند با حداقل فضا از طریق تغییر و تطبیق و متنوع عملکردها، کلیه‌ی نیازهای دانش‌آموزان را تامین نماید.

طراحی اجزای آموزشی به طوری که امکان مشارکت و همکاری دانش‌آموز را در امر تعلیم و تربیت فراهم آورد و آنان را از وضع منفعل و بی‌اراده‌ی کنونی در آورد و در انتخاب آزاد بگذارد، بسیار با اهمیت است. طراحی کلاس‌ها، کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها با چیدمان‌های منعطف، امکان تغییر و تبدیل مبلمان از وضعیتی به وضعیتی دیگر، استفاده از دیوارهای متحرک، امکان تلفیق چند فضا یا تفکیک یک فضا در زمان‌های مختلف و امکان ایجاد حریم‌های شخصی یا گروهی، حس اعتماد به نفس، غرور و احترام را در کودکان افزایش می‌دهد. ایجاد فضاهای نیمه باز و ایوان‌های مسقف، نه تنها محلی با استفاده‌های مختلف را فراهم می‌آورد، بلکه در هوای نامساعد به عنوان محل استراحت و تجمع مورد استفاده قرار می‌گیرد. ایجاد اختلاف سطح و پله در حیاط برای تجمع و اجرای برنامه‌های جمعی مفید و ایجاد تنوع در فضاهایی مانند طاقچه، سکو و دیوارهای کوتاه، محل‌های مناسبی را برای و نشستن و قرار دادن وسایل فراهم می‌آورد. چنین فضاهای متنوعی سبب محبوبیت فوق‌العاده‌ی مدرسه نزد کودکان شده و در آنان انگیزه ایجاد کرده، خلاقیت آنان را افزایش می‌دهد.
 

آموزش و پرورش مقوله‌ای پویا و دانش‌آموزان در حال رشد و تحول هستند. تعلیم و تربیت رسالتی سنگین و پرمسئولیت است که در آن کودکان به دست ما به امانت سپرده می‌شوند. باید به گونه‌ای بیاندیشیم و عمل کنیم که تعالی روح لطف و ذهن حساس آنان را سبب شویم نه کسالت و سرخوردگی‌شان را، شاید از این طریق بتوانیم انگیزه‌ی آموختن را در آنان قوت بخشیم.
«آدمی نمی‌تواند بال‌های خیال و چشم شهود خویش را به دیگری وام دهد، بلکه تنها عشق و ایمانش را با آنها قسمت می‌کند.»