تاریخ شفاهی معماری وشهرسازی ...

معمارنت- تارنمای معمارنت به منظور مستندسازی تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران، دفتری با این نام را انتشار می‌دهد. این دفتر حاوی مستندات مصاحبه‌هایی با قدیمی‌ترین معماران و شهرسازان این عرصه و قدیمی‌ترین مجلات معماری منتشرشده در ایران خواهد بود. اما پیش از این پروژه‌های مشابهی نیز در این حوزه کلید خورده‌اند؛ یکی از آنها پروژۀ تاریخ شفاهی معماری و شهرسازی معاصر ایران است که به همت انجمن مفاخر معماری ایران تعریف شده است. معمارنت در ابتدای راه‌اندازی این دفتر برای آشنایی مخاطبان با منظومۀ فعالان این حوزه گفتگوی مهندس قهاری رئیس انجمن مفاخر دربارۀ پروژۀ تاریخ شفاهی را درج می‌نماید:

اشاره: قبل از پیدایش خط، اطلاعات بشر به صورت شنیداری بود و انسان‌ها، اطلاعات را از طریق زبان و شنیدار به هم منتقل می‌کردند. امروزه آرشیو شفاهی و تکیه بر اطلاعات شنیداری، نوعی از شیوه‌های پژوهش تاریخ است و می‌تواند بخش مهمی از شناخت و معرفی فرهنگ و دانش بشری باشد. به ویژه در جوامعی که تاریخ مکتوب از این دست وجود ندارد، تاریخ شفاهی به عنوان منبع مهم اطلاعات و انتقال دانش مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. تاریخی مبتنی بر گفتگو است.
انجمن مفاخر معماری ایران، از سال 1385 اقدام به تهیه و تدوین تاریخ شفاهی معماری و شهرسازی معاصر ایران کرده است، به بیان «سیدعلیرضا قهاری»، رئیس هیئت مدیره  این انجمن، این کار تلاشی است در راستای ضبط و ثبت آنچه از معماری و شهرسازی معاصر ما و پدیدآورندگان آن، از میان رفته و یا می‌رود و اگرچه دیر هنگام است و بسیاری از منابع اطلاعات خود را از دست داده‌ایم، ولی فرصت را باید غنیمت دانست و از آن چه مانده است برای نسل‌های آینده و پژوهندگان مشتاق گردآوری نمود. متن این گفت و گو را با هم می‌خوانیم:

-    لطفاً کمی درباره تاریخ شفاهی توضیح دهید. علل پیدایش و نحوۀ شکل‌گیری آن به ویژه در زمانی که علم تاریخ پیشرفت زیادی کرده است، تحت تأثیر چه عواملی قرار داشته است؟

•    تاریخ شفاهی در شکل امروزی خود در حقیقت پدیده‌ای جامعه‌شناسانه است که از سال‌های بعد از 1945 با استفاده از فنآوری ضبط صوت (که در همین سال‌ها اختراع شده بود) در امریکا رواج یافت. یکی از عوامل مهم این رویکرد، به ویژه نیاز به ضبط و ثبت وقایع حوادث جنگ دوم جهانی بود که پیش از این توسط تاریخ‌نویسان با استفاده از اسناد و مدارک صورت می‌گرفت و می‌توانست به وقایعی اشاره داشته باشد که شخص مورخ در آن حضور نداشته است. تکنیک ضبط صوت و قابلیت دسترسی آسان به آن موجب شد که بسیاری از خاطرات و دیده‌ها توسط بازماندگان جنگ و مهاجران بازگو و حفظ شود و این برای تاریخ معاصر اروپا کم‌نظیر بود. بعدها تاریخ‌نویسان با استفاده از این آرشیو توانستند حقایق جنگ را واقعی¬تر به نسل‌های بعد منتقل کنند. اما این کار به شکل علمی و جدی‌تر از سال‌های 1960 به بعد در دانشگاه‌های اروپا پی‌گیری و جزئی از دروس دانشگاهی و مراکز علمی شد.

-    در ایران چه، به نظر می‌رسد هنوز مردم با این مقوله آشنا نباشند. حتی در مراکز دانشگاهی کمتر به آن اشاره می‌شود.

•    در ایران به ویژه در سال‌های بعد از انقلاب، تاریخ شفاهی، جایگاه بیشتری پیدا کرد، چه در خارج از ایران (که منابع تهیه آن را بیشتر مهاجرین ایرانی تشکیل می‌دادند) و چه در داخل کشور. به‌خصوص از اواسط سال 1981 (1363) که در مرکز مطالعات خاورمیانه‌ای دانشگاه هاروارد، پروژه‌ای تحت عنوان تاریخ شفاهی ایران، راه‌اندازی شد که تا امروز بیش از صد نفر مخاطب داشته است. این پروژه عمدتاً به جمع‌آوری اطلاعات پیرامون وقایع معاصر سیاسی ایران می‌پردازد و با همۀ نواقص و تناقضات در بیان افراد، منبعی ذی¬قیمت برای پژوهشگران تاریخ معاصر خواهد بود. در ایران هم تهیۀ تاریخ شفاهی با تجهیزات امروزی نظیر ضبط صوت، فیلم¬برداری و رایانه، عمدتاً توسط مرکز اسناد ملی، و بعضی از مراکز پژوهشی دولتی و غیردولتی صورت گرفته که البته به دلایل گوناگون بسیار محدود و بیشتر حول مسائل سیاسی و اجتماعی بوده است.

-    یکی از ایرادهایی که به تاریخ شفاهی می‌گیرند این است که افراد ممکن است در گفته‌ها نکاتی را پنهان کنند و یا به آن نکات اصلاً توجه نشود. در حالی که مورخان به دلیل احاطه و تخصص‌شان، تاریخ را به طریق علمی و به گونه‌ای ارائه می‌کنند که حتی‌الامکان کلیۀ جوانب را پوشش دهد.

•    قطعاً طرف¬داران تاریخ شفاهی، خود هم این ادعا را ندارند که این پدیده عاری از ایراد است. منتهی بهره‌برداری و تحلیل مناسب از آن در تکمیل تاریخ مکتوب و روشن شدن زوایای تاریک آن تأثیر قطعی دارد. امروزه یک پژوهشگر بدون کند و کاو در حالات و نگرش‌های تأثیرگذاران در رویکردهای اجتماعی- فرهنگی و سیاسی و ... نمی‌تواند پژوهشی بدون نقص ارائه نماید. اگر دقت کنیم تمامی مستندات و اشارات تاریخ‌نویسان ناظر بر مشاهدات عینی و یا نقل قول‌هایی است که با روش علمی و حرفه‌ای توسط مورخ تبدیل به برگه‌هایی از تاریخ می‌شود. قطعاً این مستندات به یکسان ارزش ندارند و بسته به گرایش‌ها و منش‌های راویان و نقل قول‌کنندگان است که معمولاً مورخین به این موضوع ها اشاره نمی‌کنند.

-    انگیزه ورود انجمن مفاخر معماری ایران به این مقوله چیست؟ آیا پیش از این کاری در این رابطه انجام شده؟ اقبال جامعه تخصصی با تهیه تاریخ شفاهی را چگونه ارزیابی می کنید؟

•    چندی پیش در ملاقاتی که با معاونت محترم اسناد ملی آقای دکتر کیانی (در رابطه با میراث مکتوب و حفاظت از میراث ملی) داشتیم بازدید از توانایی های این مرکز، به پیشنهاد ایشان تصمیم گرفته شد اقدام به تهیه آرشیو و تاریخ شفاهی معماری و شهرسازی معاصر ایران شود. به دنبال آن بیست و پنج نفر از پیش کسوتان و متقدمین آمادگی خود را برای مشارکت و حضور در این طرح اعلام داشتند و مقدمات کار به این نحو فراهم گردید. امادر مورد اقبال و برخورد جامعه تخصصی معماری و شهرسازی با این رویکرد، باید عرض کنم در حال حاضر نیز، بسیاری از مباحثی که در سطح حرفه مورد گفت و گو قرار می گیرد، توانسته است زیربنای پژوهش و دست یابی به الگویی برای تدوین تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران باشد. سخنرانی ها، مناظره ها، خاطرات و بحث ها علاوه بر جذابیت هایی که امروز دارند، در آینده منبع مهمی برای پژوهشگران و تاریخ نگاران از این عرصه خواهند بود. امروزه ما چیز زیادی در مورد نحوه شکل گیری معماری و شهرسازی معاصر کشورمان نمی دانیم به عنوان مثال این که بنای استادیوم یا میدان آزادی تهران، چگونه شکل گرفت و مناسبت آن چه بود، یا چرا و چگونه شهرهای ما به این روز درآمدند که می‌بینید در کشورهای دیگر برای هر کدام نظیر این مباحث تاریخچه و گفتمانی وجود دارد که قابل دسترسی برای همگان است و راه را جهت پژوهش آیندگان روشن می‌سازد. معمولاً این گفتگو و یا خاطرات از زبان کسی است که در زمانی (و یا هنوز) در این عرصه‌ها تأثیرگذار بوده‌اند. از این رو آنچه بر زبان می‌آورند می‌تواند به نوعی مبنای ارزیابی دوباره از چگونگی معماری  شهرسازی معاصر باشد. ما به بیان طراحان، سازندگان و متولیان شهرهایمان حتماً نیاز داریم.

-    آیا در تهیه این تاریخ محدودیتی هم برای انتخاب و مخاطبان وجود دارد؟ به عنوان مثال مناصب و مشاغل یا گرایش‌های سیاسی و اجتماعی بر این انتخاب سایه نمی‌اندازد؟

•    خیر، مخاطبان تاریخ شفاهی، همۀ افرادی هستند که به نحوی تأثیرگذار (چه مثبت و چه منفی) در عرصۀ معماری  شهرسازی ایران بوده‌اند. نه تنها معماران و شهرسازان، بلکه کارفرمایان و کارگزاران، برنامه‌ریزان و متولیان و دولت‌مردان نیز که در زمان‌های گوناگون هدایت این حرفه را به دست داشته‌اند، در این طیف قرار می‌گیرند. به عنوان مثال همان اندازه که طراحان و شهرسازان در شکل‌گیری شهرها مؤثرند، شهرداران و مدیران شهری و تصمیم‌سازان اقتصادی و سیاسی کشور در این مورد تأثیرگذار می‌باشند. حتی بهره‌برداران یعنی شهروندان و مهاجرین حاشیه‌نشین هم می‌توانند مورد گفت و گو قرار گیرند. این‌ها برای مکتوب کردن و دادن راهبردهایی برای آینده لازم است. شرایط سنی هم فعلاً مدنظر نیست، با این تفاوت که به علت محدودیت‌ها و این که فرصت‌های ظاهری از دست نروند، تهیه این تاریخ را با متخصصان معمار و متقدم شروع کرده‌ایم. اما در مورد گرایش‌های سیاسی یا اجتماعی یا شخصیت و منش افراد باید عرض کنیم که در تهیه تاریخ شفاهی، هدف بسیار مهم است. این که شخص گوینده دارای چه گرایش سیاسی و سابقه یا مثلاً ریشۀ خانوادگی است در این مرحله که ضبط گفت و گوها و خاطرات است، اهمیت ندارد این پژوهشگران و استفاده کنندگان بعدی از گفت و گوها هستند که آن را مورد تحلیل قرار می دهند. در واقع اگر در تهیه این تاریخ، ما به چیزی جز تهیه مدارک و مستندات بیندیشیم از نقطه نظرات متفاوت دچار یک خود سانسوری شده‌ایم که خدشه قطعی به کارمان وارد می‌کند.

-    همه امکانات در تهران است؟ حال آن که در سراسر کشور فرهیختگان و صاحبان معرفت بسیارند که می‌توانند در محتوای این طرح مؤثر باشند. در این مورد چه اندیشیده‌اید؟

•    قطعاً، در تمامی کشور، در این عرصه افراد شناخته شده با درجه بالای علمی و فنی وجود دارند، حتی باید از معماران تجربی و با سابقه و افراد غیر متخصص دیگر برای این آرشیو بهره برد. ابعاد این کار هر چقدر که بخواهید وسیع است. ما سعی خواهیم کرد که این مهم را به تدریج به سازمان‌های نظام مهندسی و تشکل‌های معماری و شهرسازی استان‌ها، و جوامع فرهنگی و حرفه‌ای مرتبط منتقل کنیم و حتی به خانواده، مثلاً چه اشکالی دارد که پدرها و مادرها، از حرفه و کارشان و خاطراتشان برای فرزندان بگویند و آن‌ها را ضبط کنند و نگه دارند تا در زمان خود استفاده شود. اگر خاطرات فرهیختگان جامعه تاکنون مضبوط و یا نوشته می‌شد امروز ما گنجینه‌های با ارزشی از تاریخ معاصرمان داشتیم.

-    اساساً چه نوع مدارک و اسنادی مورد نظر، آرشیو شفاهی است؟

•    در آرشیو شفاهی تمام آنچه را که شخص از خود ارائه می‌دهد جزیی از اسناد محسوب می‌شود. بنابراین در جمع‌آوری اسناد باید دقت کرد که چه چیزی از قلم نیفتد. به عنوان مثال شرح حال مخاطبان و شاهدان، می‌تواند منبع با اهمیتی برای مجموعه آرشیو باشد. افکار و عقاید فرد و هر چیز که بتواند ما را در شناخت بیشتر از موضوعات مورد نیاز برای تدوین این تاریخ کمک کند، باید مورد توجه قرار گیرد. در جمع‌آوری نقطه نظرات افراد، در واقع چیز زاید یا کم اهمیت وجود ندارد. در این آرشیو، حتی نشریه‌ها، مجله‌ها و سخنرانی‌هایی را هم که در ارتباط با فرد مخاطب می‌باشد ثبت می‌گردد. یا مثلاً هنگام گفت و گو و مصاحبه، عکس‌هایی تهیه می‌شوند که حال و هوای مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده را نشان می‌دهد. اگر بشود فیلم هم تهیه شود به تکمیل این روند بسیار کمک خواهد کرد.

-    گفتید گفت و گو، برای آن چه فکری شده؟ آیا مخاطب خود را با هم رشته‌اش روبه رو ببیند بهتر است یا مصاحبه‌کننده می‌تواند غیر متخصص هم باشد؟

•    در این مورد، کارهایی انجام شد، به عنوان مثال از یکی از خبرنگاران مجرب در عرصۀ معماری و شهرسازی دعوت شد که این کار را شروع کند. بعداً این مصاحبه‌کننده ما را به این که به این که برای گفت و گو در این زمینه حتماً از متخصص هم رشته استفاده شود، راهنمایی کرد. ما در این زمینه افراد بسیار کمی داریم. بنابراین تصمیم بر این شد که از پژوهشگران و کارشناسان دعوت شود که در این گفتگوها شرکت کنند، نتیجه کار تا اینجا رضایت‌بخش بوده است. معهذا مخاطبان هیچگاه مورد سؤال و جواب قرار نمی‌گیرند و آزاد هستند که هر چه که می‌خواهند بگویند. با این تفاوت که مصاحبه‌کننده هم رشته می‌تواند (به مصداق مستمع، صاحب سخن را بر سر شوق آورد) فرد مخاطب را ترغیب به یادآوری و بیان موضوعاتی کند که ممکن است سهواً فراموش شده باشد.

-    آیا مشکلاتی هم بر سر راه تهیه این طرح می‌بینید، منابع مالی آن از چه طریق تأمین می‌شود؟

•    تا به حال که بیشتر برنامه‌ریزی داشته‌ایم و به صورت تجربی کارهایی انجام شده است. بزرگترین مانع ما تواضعی است که افراد در بیان شخصیت و معرفی خود داشته‌اند. اخیراً انجمن دست به تهیه کتاب معماران زده که این موضوع در آن جا هم ما را با مشکلاتی روبه رو ساخت. اساساً ایرانی‌ها از این که خود را به جامعه معرفی کنند اکراه دارند. حال آن که در جوامع غربی این معرفی و شناساندن خود، جزیی از فرهنگ و احترام به جامعه است. اینجا همه منتظرند که دیگری در موردشان قضاوت و یا تبلیغ کند بنابراین بعید نیست که امتناع برخی افراد از حضور در ثبت این تاریخ و به بهانه‌های مختلف، آن جامعیت را که انتظار داریم، به دست ندهد و یا در مصاحبه‌ها کتمان افراد (از نقش واقعی شان در تأثیرگذاری بر فرهنگ معماری و شهرسازی معاصر) بر شفافیت گفتمان سایه بیندازد. بنابراین ما سعی کرده‌ایم که عرصه این کار را وسیع کنیم و به نحوی تشکیلات و نهادهای تخصصی دیگر را به تهیه این تاریخ در حوزه مسئولیت خودشان ترغیب نماییم. به عنوان مثال دانشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی عمومی که باید متولیان اصلی این کار در کشور باشند، تا آن جایی که من سراغ دارم کاری در این مورد انجام نداده‌اند. بخش‌های غیر دولتی با امکانات اندک هم نخواهند توانست چندان مؤثر باشند. شاید بزرگترین مانع ما کمبود همین امکانات مالی است و به همین خاطر بود که دعوت سازمان مراکز اسناد و کتابخانه ملی را برای آغاز ضبط این تاریخ با آغوش باز پذیرفته‌ایم تا لااقل این فرصت‌ها از دست نرود.

-    برای تهیه و تکمیل آرشیو تاریخ شفاهی برنامه زمان‌بندی معینی هم وجود دارد؟

•    اساساً برای تهیه این نوع آرشیوها نمی‌توان محدودیت زمانی قائل بود. حتی برای گفت و گو با یک نفر ممکن است کار به ماه‌ها مصاحبه و گفت و گو بکشد. شرایط زمان و مکان ما را بسیار محدود کرده است. ضمن آن که ما امیدواریم سایرین هم وارد این عرصه شوند. علاوه بر مراکز دانشگاهی و علمی، نهادهای فرهنگی- اجتماعی و تخصصی مانند جامعه مهندسان مشاور، جامعه مهندسان معمار و شهرساز، انجمن‌های صنفی و کانون‌های فارغ‌التحصیلی، دفاتر معماری و شهرسازی، سازمان‌های نظام مهندسی ساختمان و تشکل‌های معماری و شهرسازی استان می‌توانند به تهیۀ این تاریخ بسیار کمک کنند. از همۀ نهادهای فوق خواسته‌ایم این موضوع را به طور جدی در برنامۀ کارشان قرار دهند. هیچ نهادی قادر به تهیه آرشیوی کامل از تاریخ شفاهی معماری و شهرسازی معاصر ایران نخواهد بود حتی اگر همه امکانات را در اختیار داشته باشد. زمانی طولانی لازم است تا همه چیز به نتیجه برسد. اما از جایی و زمانی کار را بایستی شروع کرد.

طرح مصاحبه با مفاخر معماری ایران

الف) بیوگرافی
    سال و محل تولد
خانواده و والدین
تحصیلات ابتدایی
تحصیلات متوسطه
زمینه‌های گرایش به رشته معماری
تحصیلات دانشگاهی
اساتید در دانشگاه
وضعیت رشتۀ معماری در دانشگاه در دوره مورد بحث
شخصیت‌های مؤثر در زندگی حرفه‌ای

ب) فعالیت‌های حرفه‌ای
    نحوۀ قرار گرفتن در زمینۀ تخصصی شغلی و اولین تجربه‌های کاری
    طراحی و اجرای پروژه‌های ساختمانی و عمرانی
    مهم‌ترین آثار خلق شده
    مهم‌ترین پروژه‌های شهری
    فلسفۀ موجود در آثار خلق شده (چند اثر برگزیده)
    نمایشگاه‌های داخلی و خارجی
    شرکت در انجمن‌های معماری
    همکاری با شرکت‌های ساختمانی و عمرانی
    شرکت در مسابقه‌های معماری، موفقیت‌های حرفه‌ای، دریافت جوایز و ...
    همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی
    سخنرانی‌ها
عضویت در مجامع بین‌المللی
بازسازی ابنیه و فضاهای تاریخی
تألیف مقالات علمی و شرکت در سمینارها و ...

ج) مشاهیر آشنای معماری ایران که در دسترس نیستند
 نحوۀ آشنایی با شخصیت‌های مهم معماری ایران و جهان
خاطرات و تجربیاتی از آنها
نقش شخصیت‌هایی مانند سیرو، گدار، مارکوف، فروغی بر شکل گیری سبک معماری ایرانی

د) صحبت‌های حرفه‌ای
هویت معماری ایرانی
رعایت حقوق شهروندی در معماری
رعایت استانداردها در معماری
تأثیر سیاست بر معماری (تأثیر خاص قاجاریه، رضاشاه، محمدرضا شاه بر معماری)
سیاست‌های شهرسازی و تأثیر آن برمعماری
بررسی بناهای مهم ایران از اواخر قاجار تا پهلوی
سبک معماری ایده آل جنابعالی

هـ) موضوعات دیگر مورد علاقه