معرفی مجله مقرنس

پژوهش و مطالعه درباره‌ی هنر و معماری مسلمانان در دهه‌های اخیر رشد و گسترش چشمگیری یافته است. در آستانه‌ی هزاره سوم و تنزل رتبه چهارچوب‌های کلان ایدئولوژیک در پی رخدادهای سیاسی و اجتماعی، رویکرد نوین فرهنگ بشری به هنر، به عنوان مقوله‌ای رهایی‌بخش انسان و غنی‌کننده زندگی او بر رونق این حوزه‌ی مطالعاتی افزوده است. فرهیختگان جهان می‌کوشند این بار نه در حوزه‌ی رفتارهای سیاسی و دینی صرف، بلکه در منظر هنر و خلاقیت‌های هنری مسلمانان به درک بهتر این جمعیت عظیم بشری نائل آیند. در این میان و پیرو تقاضاهای روز افزون، عرضه‌ی کتاب‌ها و مقالات، سخنرانی‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی درباره‌ی انواع هنرهای اسلامی افزایشی چشمگیر یافته است. یکی از این نشریات مجله‌ی «مقرنس»1، مجله تخصصی هنر و معماری اسلامی است.

مقرنس که سالانه با حمایت برنامه بنیاد آقاخان برای معماری اسلامی2، دانشگاه هاروارد3 و مؤسسه‌ی فن آوری ماساچوست4 در مؤسسه بنام بریل5 در شهر لیدن6 هلند چاپ شده و از سوی دانشگاه ییل7 منتشر می‌شود، به مباحث مربوط به فرهنگ دیداری و تجسمی در دنیای اسلامی می‌پردازد.

مقرنس که آوردگاه بحث‌های پرشور میان پژوهشگران هنر و معماری اسلامی در غرب و در جهان اسلام است، به عنوان نشریه‌ای پیشگام در هنر و معماری با تمرکز بر دنیای اسلام از اقبال چشمگیری در میان اهل فن برخوردار است و تا کنون بیست و هفت شماره آن منتشر شده و بیست و هشتمین شماره آن در دست انتشار است.

هدف‌های اصلی مقرنس به گفته‌ی نخستین سردبیر آن، «اولگ گرابار»8 پدید آوردن منظم و مداوم زمینه‌ای برای نگارش و عرضه‌ی مقالات محققانه و منتقدانه درباره‌ی هنر اسلامی، از آغاز نطفه بستن آن تا به امروز، ترویج مباحث هنر اسلامی و سرانجام دردسترس قرار دادن هرچه بیشتر و ممکن‌تر پژوهش‌های انجام شده به ویژه در خود کشورهای مسلمان از شمال آفریقا تا جهان مالایایی جنوب شرق آسیاست. تا نه تنها جهان با این میراث عظیم بیشتر آشنا شود، بلکه خود مسلمانان نیز به درک بهتری از این میراث گرانبها دست یابند. شناسایی، توصیف، توضیح و سرانجام طبقه‌بندی بناهای یادمانی و اشیای هنری و تعابیر و اصطلاحات زیبایی‌شناسانه و در نهایت ارائه‌ی نظریه‌های معتبر در حوزه‌ی هنر اسلامی برای رسیدن به اهداف پیش گفته گام‌هایی تعیین‌کننده است. این در حالی است که تنوع و گستره و وسیع هنرها در فرهنگ‌های ایرانی، ترکی، عربی، مالایایی و حتی فرهنگ‌ها و تمدن‌های باستانی و پیش از اسلام سرزمین‌های اکنون مسلمانان، تعاریف را تا حدی مبهم می‌کند و بدین سبب در مقرنس همه‌ی گزارش‌های توصیفی و تحلیلی دقیق و نتیجه‌گیری‌های منطقی احتمالی متعاقب آن با روی گشاده پذیرفته می‌شود تا پژوهشگران با دریافت واکنش‌های دیگر محققان موفق به تکمیل و تصحیح نظرات خود شوند.

برخی از شماره‌های مقرنس به موضوعات ویژه‌ای اختصاص یافته است. چنانکه شماره‌ی دوم آن به مناسبت «گردهمایی هنر مملوکان» در مه 1981 در واشنگتن به هنر مصر در دوره‌ی «مملوکان» پرداخته است؛ و یا شماره هشتم به بررسی زندگی و آثار «کرسول»9، باستان‌شناس بنام انگلیسی در خاورمیانه و ارائه‌ی مجموعه‌ای از مقالات پژوهندگان دیگر هنر اسلامی پرداخته است که به افتخار این خاورشناس نامی ارائه کرده‌اند.

بنیانگذار و نخستین ویراستار مقرنس «اولگ گرابار»، پژوهشگر نامی تاریخ هنر و معماری اسلامی است. او در 3 نوامبر 1929 در استراسبورگ10 زاده شد. پدرش، «آندره»، متخصص تاریخ بیزانس بود و «اولگ» نیز به مطالعه‌ی تاریخ مشرق روی آورد و از دانشگاه پاریس در رشته‌ی تاریخ جدید، میانه و باستان فارغ التحصیل شد و در 1948 به امریکا رفت. او که در فاصله‌ی سال‌های 1954 تا 1969 در دانشگاه «میشیگان» به تدریس اشتغال داشت همزمان و در سال‌های 1953، 1961- 1960 در بیت‌المقدس با حمایت مدرسه‌ی «پژوهش‌های شرق شناسی»11 به کاوش‌هایی دست یازید. او سپس حفریاتی در قصر «الحیر شرقی» در سوریه و در سال‌های 1964 تا 1972 انجام داد.

«گرابار» از 1980 استاد تمام وقت دانشگاه هاروارد بود و در 1983 نخستین شماره‌ی مجله مقرنس، را منتشر کرد. افزون بر تدریس با

راه‌اندازی و تداوم‌بخشی مجله‌ی مقرنس و تألیف آثار متعددی در حوزه‌ی هنر اسلامی مانند تزئینات، از چهره‌های الهام‌بخش دانش‌آموختگان «هاروارد» و «میشیگان» برای پژوهش و مطالعه در هنر اسلامی بوده است. فهرست همکاران «گرابار» و نویسندگان مقرنس نشان‌دهنده اعتبار در خور توجه این مجله است. این فهرست دربردارنده‌ی نام‌هایی چون زوج پژوهنده‌ی هنر اسلامی و به ویژه ایرانی سردبیران «دائره‌المعارف معماری اسلامی»12 مؤسسه «گرو»13، «شیلابلر»14 و «جاناتان بلوم»15، متخصص معماری عثمانی، «گادنری گودوین»16، پژوهشگر حوزه‌ی کتاب آرایی و نسخ خطی، «پرسیلا سوچک»17، محقق نامی معماری اسلامی، «رابرت هیلن برند»18 و بسیاری دیگر است. پژوهندگانی از میان ایرانیان، عرب‌ها و ترکان نیز با مقرنس همکاری داشته‌اند از جمله محققانی از ایران همچون «معصومه فرهاد»، «لیلا دیبا»، «قوچانی»، «عدل»، «مهرداد شکوهی»، «سوسن بابایی» و از ترکیه «گلرو نجیب اغلو» که از نیمه راه سردبیری مقرنس را به عهده گرفت و نیز کسانی از شبه قاره هند چون «پروین حسن» و «اقتدار عالم خان».

در برخی از مقالات مقرنس به هنرهای نمایشی نیز توجه شده است از جمله مقاله‌ی «پیتر چلکوفسکی»19 درباره‌ی پرده‌خوانی و مقالات شماره‌ی اخیر درباره‌ی «تئاتر سایه‌ای» یا «سایه بازی».