تجربه‌ای در معماری روستایی

تجربه‌ای در معماری روستایی
نویسندگان: سولماز صباغ نوین  و ساراکریمی

مشخصات پروژه:
کارفرما: سازمان امور پناهندگی نروژی در ایران (NRC)
طراح و مجری: سولماز صباغ نوین، معمار
وسعت زمین‌ها:20-30 متر مربع برای هر سرپناه به علاوه حیاط ها
حداکثر 100 متر مربع
زمان پروژه:شهریور و مهرماه 1391
مکان پروژه: کرمان- بردسیر- جاده بیدخون- مهمانسرای افاغنه
هزینۀ اجرا: 2000 دلار برای هر سرپناه

 

 

معمارنت- پروژۀ ساخت سرپناه برای پناهندگان افغان‌ منطقۀ کرمان، شهر بردسیر توسط سولماز صباغ نوین معمار جوان ایرانی یکی از نمونه‌های اجرا شدۀ معماری بومی‌گرا و خردنگر است. در این طراحی دانش محلی، مصالح بومی، توان اقتصادی جامعۀ هدف، سرعت در ساخت و فرهنگ سرزمینی، اصل قرار گرفته و اثری همگون، متناسب و کارآمد را به وجود آورده است که می‌تواند بارها و بارها در جغرافیای خود تکرار شود.
 

قرار بود سرپناه هایی برای جایگزینی سرپناه های فعلی در کمپ های پناهندگان افغان در منطقۀ رفسنجان و بردسیر کرمان ساخته شود. متولی این پروژه نیز سازمان امور پناهندگی نروژی بود. با این توصیف دعوت به کار شدیم و پس از اجابت دعوت، دست به کار شدیم.

پس از مطالعۀ منطقه و اوضاع زندگی افاغنۀ ساکن در آنجا دریافتیم که اقلیم سرد و خشک این سرزمین در زمستان و آفتاب تند و سوزانش در تابستان، هنگامی که با بادهای شدید همراه می‌شود، طاقت ساکنان صبورش را طاق کرده و زندگی را سخت می کند. ساکنین میهمان شهر، خانه‌هایی برای خود ساخته بودند از خشت و گل که نه توان حفاظتشان از سرما و گرما را داشت و نه نای ایستادن در برابر زلزلۀ خفته در بستر گسل های کویر کرمان را. بی هیچ روزنی به خارج جز یک در ورودی یا پنجره هایی بسیار کوچک. زیرا که فرهنگ‌شان و سرمای زمستان اقتضا می‌کرد تا از دیده شدن داخل خانه جلوگیری کنند و البته در عوض از نور و هوا محروم بمانند. این گونه است که در مکعب‌هایی گِلی و کم ارتفاع زندگی خود را می‌گذرانند.

 

پس با در نظر گرفتن ویژگی های اقلیمی چون بادگیری و زلزله خیزی منطقه، همچنین وضعیت اقتصادی و فرهنگی مخاطبانمان کار طراحی را آغاز کردیم.
برای کارفرما علاوه بر کم‌هزینه بودن، قابلیت جابه‌جایی سازه‌ها نیز اولویت داشت. زیرا طبیعت زندگی پناهندگان تغییر سکونتگاه را به امری متداول بدل ساخته که با توجه به امکانات مالی، گاهی آنها را برای تامین شرایط سکونتگاه پیشین در محل جدیدشان به دردسر می‌اندازد. با این تفصیل پروژه در دو طرح پیش الگوی یک برای زمینی در بردسیر و پیش الگوی دو برای زمینی در رفسنجان طراحی و اجرا شد: (که البته هر دو طرح پیش الگو در کمپ بردسیر اجرا گردیدند)

 

پیش الگوی یک)

 

1-    پیش الگوی یک

 

دو فضای روبه روی هم که یک فضای باز نیمه خصوصی در میانشان قرار می‌گیرد. این فضای باز با توجه به فرهنگ جامعۀ هدف برای گردهم‌آیی زنان و کودکان در نظر گفته شده است. کما این که  چنین فضایی امکان بهره بردن از هوای آزاد را در عین محافظت در برابر بادهای شدید و آفتاب تند فراهم می کند.

 

2-    پیش الگوی یک از زاویه ای دیگر

 
 

کل ساختمان در عمق یک متر و بیست سانتی متری زمین قرار می‌گیرد. این طراحی برای ایجاد مقاومت بیشتر در برابر باد و زلزله پیشنهاد شده، همچنین باعث می‌شود سرپناه ها در تابستان به آسانی خنک و در زمستان راحت‌تر گرم شود. برای جلوگیری از ورود نم به داخل بنا، در یکی از سرپناه ها از عایق نایلونی و در دیگری از شیوه سنتی معماری ایران (استفاده از دیواره کوتاه در برابر دیوار خارجی) استفاده شد.

 

3. پیش الگوی یک
 

4. پلان پیش الگوی یک

5. مقطع پیش الگوی یک

 

 

پیش الگوی دو)

 

6.  پیش الگوی دو

این الگوی ساده‎تر، برای زمین‌های کوچکتر و خانواده‌های کم‌جمعیت‌تر طراحی شده است.

 

7. پیش‌الگوی دو  از زاویه ای دیگر

 

در ساختن این الگوها فریم‌های چوبی به عنوان دیوارهایی تعریف شده که بین سازه چوبی ساختمان قرار می گیرند و میانشان با مصالح پر می‌شود. این فریم‌ها در زلزله سبک، در ساخت سریع و در هنگام کوچ ساکنان قابل جابه جایی هستند.

 

8. پلان پیش‌الگوی دو

9. مقطع پیش‌الگوی دو

شروع کار در اجرا)

 

10. زمین طرح

11. مشخص کردن طرح فونداسیون با گچ

12. گودبرداری

 

 

13. فونداسیون و آهک ریزی

14. آجرچینی

 

فونداسیون این سرپناه‌ها با توجه به مصالح سنتی و بومی منطقه، شفته آهکی انتخاب شد و سپس روی آن آجرچینی صورت گرفت. ساختار چوبی پیش از اجرا به صورت فریم‌های آماده درآمده و برای جلوگیری از نفوذ حشرات و رطوبت قیر و روغن (گازوئیل) زده شدند. این فریم‌ها پس از آجرچینی بر روی فونداسیون سوار برهم شدند.

 

15. تکمیل آجرچینی اولیه

16. ساخت فریم های چوبی

17. قیر-روغن اندود کردن فریم ها و سازه چوبی

 

18. سوار کردن سازه چوبی در سایت بر روی  فونداسیون

 

آجرچینی تا ایجاد یک دیوارۀ آجری کوتاه تا حدود یک سوم ارتفاع سازه ادامه پیدا کرد تا به استحکام سازه کمک کند. همچنین درکلاف‌بندی چوبی که ستون های چوبی را از پایین به هم وصل کرده است، از معماری سنتی ایرانی ایده گرفته شده است.

 

19. کلاف‌بندی چوبی

20. سازۀ چوبی

 

21. آجرچینی تا یک سوم ارتفاع سازه

 

 

دیوار‌ها)
فریم‌های چوبی برای تشکیل دیوارها با لایه‌هایی از رابیتس، نایلون، پلاستوفوم پر و پس از قرار گرفتن بر دیواره‌های آجری با کاهگل پوشانده می‌شدند. همین طور از داخل نیز دیوارهای کاهگلی با گچ و خاک اندود می‌گشتند.
در قسمت بالاتر و یک سوم انتهایی دیوارها، از حصیرهای بافته شده که بر روی سازه چوبی نصب می شوند استفاده شد و پوشاندن آن ها از دو طرف با توری مرغی و بر روی آن کاهگل و گچ خاک به استحکام آن کمک زیادی کرد. با توجه به این که این دیوارها بسیار سبک بوده و دسترسی در این ارتفاع به آن ها مشکل تر است؛ این شیوه که از شیوه های معماری سنتی ایران است، انتخاب شد.

 

22. فریم‌های چوبی- رابیتس-نایلون- پلاستوفوم- نایلون- پلاستوفوم

23. منگنه کردن رابیتس به فریم های چوبی

24. ساخت دیواره‌ها در کارگاه

25. یک سوم پایینی دیوارۀ آجری سازه قیراندود را بغل می کند

26. نصب فریم‌های چوبی کامل شده با لایه‌های پوششی

 

 

27. تکمیل دیواره‌ها

28. دیوارهای کاهگل شده

29. بخش بالایی دیوارها

 

سقف)
برای ساختن سقف با مطالعۀ معماری بومی منطقه و مناطق اقلیمی مشابه از الگوی کپرسازی با استفاده از شاخه‌های نخل خرما استفاده شد. در این مرحله شاخه‌های خرما با مهارت به هم بافته می‌شدند تا پوشش اولیۀ سقف را تشکیل دهند. این پوشش علاوه بر هزینۀ ناچیز برای ساکنان، بی‌هیچ روزنی کاملا مقاوم بوده و در عین حال به دلیل سبکی در برابر زلزله خطر کمتری را ایجاد می‌کند. درضمن شیب دار بودن سقف سطح تماس دیوارها با باد قوی منطقه در زمستان و بهار را کم می کند.

 

30. بافت شاخه های نخل

31. ساختار ضربدری بافت نخل‌ها

 

پس از آن سطوح بافته شده با نخل با برزنت‌های ضدآب سپس پلاستوفوم، نایلون و رابیتس پوشانده شده و کاهگل کشیده شد.

 

32. برزنت

33. نایلون کشی

34. رابیتس سقف

35. کاهگل کشیدن

 

 

در بازنگری طراحی، برای اقلیم متفاوت و مقاومت بیش تر سقف، تیرهای شیبداری در زیر سقف در نظر گرفته شد.
 

پنجره‌ها و نورگیرها
همانطور که گفته شد یکی از ویژگی‌های خانه های اردوگاه که توسط خود پناهندگان ساخته شده اند، اتاقک های مکعب شکل با سقف کوتاه بدون پنجره و نورگیر است که غیر از ضعف طراحی و اجرا، به خاطر ویژگی‌های فرهنگی و جلوگیری از دیده شدن فضای داخل خانه از بیرون و سرمای هوا در زمستان است. به همین منظور نورگیرهای ثابتی در ارتفاع بالای دیوارها، درست زیر سقف تعبیه شد. برای عبور هوا پنجره هایی در مسیر باد غالب منطقه در تابستان در نظر گرفته شد و برای پوشاندن آنها، حصیرهایی با مشارکت زنان محلی بافته و به همراه توری های فلزی نصب شدند. به این ترتیب گردش هوا و تابش نور بدون دیده شدن داخل و یا ورود حشرات و حیوانات موذی و همچنین در نظر گرفتن مسائل اقلیمی تامین می شود.

 

36. بافتن حصیرها توسط زنان اردوگاه

 

37. نورگیرهای زیر سقف

38. پنجره‌های تعبیه شده در مسیر باد

 

39. پوشش برزنت و پشم شیشه پنجره ها برای زمستان

 

برای پوشاندن این پنجره‌ها در زمستان، برزنت‌هایی با لایۀ درونی پشم و شیشه طراحی شد که با قلاب‌هایی به چارچوب پنجره متصل می‌شدند. فضای داخلی نیز با دیوارهای کوتاه تفکیک شدند تا گردش هوا در تابستان به راحتی صورت گرفته و در زمستان در صورت نیاز بالای این دیواره‌ها با همان پوشش‌های برزنتی پوشانده شود.
 

40. گچ خاک کردن فضای داخلی

41. حیاط سازی

 

42. تصویر کامل شدۀ سرپناه

 

 

 

 

43. تصویر سرپناه‌های روبروی هم

44.  سرپناه از پشت

 

 

پلان نهایی)
طراحی اولیه با توجه به ساخت مورد تجدیدنظرهای جزئی قرار گرفته و در نهایت پلان نهایی طراحی و پیشنهاد شد.

45. پلان پیش‌الگوی یک

46. مقطع پیش‌الگوی یک

47. پلان پیش الگوی دو

48. مقطع پیش‌الگوی دو