نسكافه با طعم ميدان انقلاب

تاثیر "معماری بر مناسبات رفتاری و اجتماعی": بررسی موردی رابطه بین" قنادی فرانسه" و "خیابان انقلاب*"

 معماری از طریق تولید "مناسبات فضایی" در شکل مناسبات، رفتارها و در نهایت کیفیت فضای زیسته نقش موثری ایفا می‌کند. مثال مناسبی که به نقل از میشل فوکو در آن روابط و مناسبات و نسبت‌شان با معماری مشهود است طرح زندان جرمی بنتام است که در آن برای اولین بار معماری دیگر نه صرفا به منظور دیده شدن (شکوه و جلال قصرها) یا مراقبت از مکان بیرونی ( دژ) و یا فقط کالبدی برای نگهداری زندانی نیست،  بلکه _ بواسطه بازتعریف و سازماندهی فضایی روابط قدرت_  خود را به عنوان عامل انضباطی در فرایند اصلاح و بازپروری زندانی دخیل می کند. مثال دیگری که فوکو از آن به عنوان عاملی که منجر به جهش تکنیکی بزرگ در آموزش ابتدائی در قرن 18شد، یاد می‌کند، تغییر چیدمان فضای آموزشی از حالت خطیِ (صفی) آموزش نفر به نفر و به شکل خانه شاگردی به حالت ردیفی (و تولد مدرسه) بود؛ طوری که امکان نظارت و آموزش همزمان همه‌ی دانش آموزان را توسط معلم فراهم کرد. نکته قابل توجه، تعریف جدیدی است که معماری از مفاهیمی همچون آموزش و یا حبس در این موارد ارائه می‌دهد.

در عین اینکه فضاهای شهری و معماری در ساختمان‌های نیمه عمومی مانند کافه‌ها، رستوران‌ها و فروشگاه‌های شهری در ارتباط با شهر و "شکل تجربه شهر" می‌توانند نقش موثری در هویت مکان و هویت شهر ایفا کنند، همچنین می‌توانند بواسطه ارائه مناسبات فضایی مختلف در شکل‌گیری مناسبات اجتماعی، رفتارهای محیطی و شهری موثر باشند.

"قنادی فرانسه" واقع در  خیابان انقلاب، از حیث "عملکردی" چیزی مابین کافه و قنادی است و علی‌رغم شباهتش با کافه‌های خیابان انقلاب یک تفاوت جالب و ساده و البته درخور توجه دارد. آن هم نحوه تعریف متفاوت رفتارها و استفاده از فضاست. در این معماری بر خلاف سایر بناهای خیابان انقلاب ، خود خیابان و اساسا شهر "موضوعیت" یافته است.

استفاده از نماهای شفاف شاید اتفاقی معمول در خیابان‌های تهران و خیابان انقلاب باشد، تقریبا در تمام موارد شفافیت در نمای فضاهای تجاری خیابان در جهت تبدیل نما به ویترین بزرگی‌ست که در آن کالاهایی برای فروش ارائه می شود و یا شفافیت نماهای کافه‌ها و یا رستوران‌هایی باشد که در آنها همیشه "موضوع "دیدن" درون فضای داخلی  قرار دارد، (شفافیت در جهت تبلیغ کالا و نمایش درون) اما چیزی که در کافه- قنادی فرانسه "رخ می‌دهد" در واقع کاملا برعکس است، در اینجا "موضوع دیدن" نه فضای داخل و کالاهای دلفریب قنادی، بلکه "فضای بیرون" از کافه است، به این ترتیب که شما بعد از ورود و سفارش شیرینی یا نوشیدنی خود، آن را به صورت ایستاده به سمت جداره شفاف رو به خیابان میل خواهید کرد. تفاوت آن با سایر کافه‌ها و رستوران‌های با نمای شفاف شهر در این است که چیزی که در "تجربه آن فضاها "رخ می دهد، این است که معمولا "موضوع دیدن" در آن‌ها (با توجه به روابط فضا و مبلمان) " حتی در صورت شفافیت نما، شخص یا اشخاصی‌ است که آنها را می‌شناسید و اساسا "موضوع دیدن"( بر اساس نوع روابط و چیدمان فضا)  روبروی شما نشسته است، اما در این کافه "موضوع دیدن"  به گواه مبلمان فضا، چیزی بیرون از فضاست، یعنی تکه‌ای از خیابانی شهری! شما با تکه‌ای از "رخداد" زندگی در خیابان انقلاب مواجه خواهید بود، با انبوه آدم‌هایی که نمی‌شناسید! پر و خالی شدن‌های چهارراه از آدم‌ها و ماشین‌ها. آدم‌های مختلف با روایت‌های مختلف در حالت‌های مختلف، پیاده‌ها، مسافران تاکسی‌ها، سرنشینان خودروهای شخصی، مسافران بی آرتی‌ها ،... پرفورمنسی کامل از واقعیت زندگی شهری خیابان انقلاب .

این بنا رفتار ویترینی غالب خیابان را به چالش می‌کشد و حتی خوانشی متفاوت از خیابان انقلاب ارائه می‌دهد، بدین معنا که خیابان از نگاه این فضا نه فقط یک معبر شهری صرف بلکه مکانی جذاب، تماشایی و واجد ارزش زیبایی شناختی تعریف می‌شود، جایی که می‌توان این چالش در تعریف" ویترینی مرسوم" از نمای شهری را ملاحظه کرد (نه زیبایی‌شناسی و فرم معماری بلکه) زمانیست که به عنوان عابر با نمای شفاف کافه با تعدادی چشم در حال تماشای بیرون ( یا حتی تماشای شما) مواجه می‌شوید، و خیلی زود درخواهید یافت که اگر کسی حق خیره شدن و تماشا کردن را داشته باشد، او شما نیستید، این حق و مشروعیت را چیزی جز "معماری" و نحوه تعریف فضا و مناسبات رفتاری ناشی از  آن، تولید نکرده است.

در فضایی کوچک از طریق اتفاقات ساده چیدمان فیزیکی فضا، "فضای زیسته" نیز تغییر می‌کند و چیزی بیشتر از صرفا تولید فرم و زیبایی‌شناسی معماری رخ می‌دهد، یعنی تولید مناسبات رفتاری متفاوت و بازتعریف نظم و رابطه معمول بین "درون" و "بیرون" و همچنین" دیده شده " و" دیدن " در خیابان انقلاب.

بدین ترتیب ما مثل بازیگر تئاتری، که همیشه تئاتر را از روی صحنه تجربه کرده است و زمانی فرصت پیدا می‌کند که برای لحظاتی از صحنه جدا شده و در جایگاه تماشاچی به آنچه می گذرد نگاه کند، فرصت پیدا می کنیم تا برای دقایقی از تماشای زندگی در جریان خیابان انقلاب و شهر لذت برده و البته در آنها تأمل کنیم.