رنزو پیانو در برابر میراث جهانی

 ترجمه: بهروز مرباغی

«مالت» لکه‌ای کوچک در حوزه مدیترانه است، با تاریخی غنی و فرهنگی یگانه که طعم و حال‌و‌هوای نفوذِ فرهنگِ ایتالیایی، عربی و انگلیسی دارد. هم پایتخت قدیمی کشور- مدینه- و هم پایتخت تازه آن- والِتا- در فهرست محوطه‌های جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. هردو با معماری شگفت‌انگیز بناهای ساخته‌شده با سنگ‌های نرم و گرم لایم‌استون شاخص هستند. والِتا، پایتخت امروزی کشور کوچکِ مالت در دریای مدیترانه است. این شهر در مقاومت برابر حملات آفریقایی‌ها ساخته‌شد و در طول جنگ جهانگیر دوم از سوی آلمان‌ها و ایتالیایی‌ها زیر شدیدترین بمباران‌ها قرار گرفت. والتا، با ارزش‌های فراوان تاریخی و معماری خود، «فروتن‌ترین شهر اروپا» لقب گرفته‌است. تاریخ معاصر جزیره به کمی پس از دفع حمله عثمانی‌ها به جزیره در سال 1565 برمی‌گردد. در آن زمان می‌گفتند «والتا شهری است که توسط جنتلمن‌ها برای جنتلمن‌ها ساخته‌شده است.

والتا، شاید کوچک‌ترین پایتخت اروپا باشد و به دلایل مختلف در دوره معاصر با تغییرات و تاثیرات متعددی مواجه شده‌است. شدیدترین خسارت را جنگ دوم جهانی به این شهر زد و بخش عظیمی از ساکنین را مجبور به کوچ از شهر نمود. با این حال، این شهر با حدود 13 هزار نفر بر کیلومتر مربع، یکی از پر تراکم‌ترین شهرهای اروپا به‌شمار می‌آید.

رادارهای معماری، معمولا، این جزیر شاد و شاداب را مرتب رصد می‌کنند، ولی در میان تمام آثار معماری این جزیره، پروژه خاصی هست که چالش برانگیز و شایسته تعمق و توجه بیشتری است: مجموعه ساختمان پارلمان/ دروازه شهر/ محوطه جمع‌و جورِ روباز کنسرت و اپرا؛ که توسط رنزو پیانو طراحی شده‌است. در معماری معاصر، بویژه در مراکز تاریخی، چالش بخشی ذاتی از پروژه است. از سوی دیگر، این یک گزاره شناخته‌شده است که دیکتاتورها علاقمندند مشروعیت خود را با نقر در سنگ تقدیس نمایند. با این‌حال، رهبرانِ انتخابی اندکی وجود دارند که افکار عمومی و قوانین بین آلمللی را زیرپا بگذارند تا پروژه مورد علاقه‌شان به اجرا درآید. و غیرمعمول‌تر است بگوییم پروژه‌ای سهمی در شکست انتخاباتی آنان داشته‌باشد، ‌مثل پروژه‌ای که سال گذشته برای نخست‌وزیر وقتِ‌مالتا- لارنس گونزی- اجرا شد.

موضوع به سال 1985 برمی‌گردد که حکومت مالت از پیشنهاد رنزوپیانو برای ساماندهی والتا استقبال کرد. سال 1989، یونسکو میزبانی و حمایت مالیِ بازدید معمار از والتا و برپایی نمایشگاهی از راهبرد‌ پیشنهادی او برای بازطراحی دروازه تاریخی شهر را به عهده گرفت. دروازه پیشنهادی پیانو، ‌در حقیقت پنجمین دروازه در حصار فشروده و موثر سنگی قرن شانزدهی شهر به‌شمار می‌رود. بنای پیشین که طرح ایتالیایی خردگرایانه‌ای داشت، در سال 1964 به عنوان بخشی از پروژه بزرگتری بود که از جمله شامل ساختمان معروف اپرا با طراحی ای.ام.باری (سال 1866) بود. این بنا در سال 1942 بر اثر بمباران‌های پی‌درپی نیروهای آلمانی و ایتالیایی ویران شد و تبدیل به نماد جنگ گردید و بخاطر بلاتکلیفی و بی‌تصمیمی مدیران، بصور ت ویرانه باقی ماند.

«گونزی» پس از پیروزی انتخاباتی در سال 2008،  تصمیم گرفت پروژه پرآوازه خود را علی‌رغم مخالفت اپوزیسیون به اجرا درآورد، پروژه‌ای که شامل دروازه تاریخی و تالار اپرا می‌شد. علی‌رغمِ تکلیفِ نقشه‌ ساختاری شهر که مقرر کرده‌بود مرکز اداری و حکومتی جدید باید در بیرون از والتا احداث شود و بیشترین بخش‌های حکومتی را در خود جای دهد و فقط خود پارلمان و وزارت‌خانه‌ها در قصرها و عمارت‌های والتا مستقر شوند، ساختمان جدید پارلمان هم به پرونده اضافه شد. قاعدتا این بنا باید در محوطه تالار اپرا جانمایی می‌شد،‌ ولی پیانو استدلال کرد که آن محوطه ظرفیت این بارگذاری جدید را ندارد و بهتر است در فضای بین اپرا و دروازه ساخته‌شود. در آن‌زمان مالت جزو اتحادیه اروپا شده‌بود، ولی پیانو بصورت مستقیم و بدون تاییدیه سازمان ذی‌ربط اروپایی به کار دعوت شد وقرارداد نوشت.

پروژه 82 میلیون یورویی به روش زیر فینانس شد: 40 میلیون یورو از طریق اعتبار بانک سرمایه‌گذاری اروپا، 25 میلیون یورو بصورت مستقیم از سوی حکومت، 10 میلیون یورو از سوی سازمان سرمایه‌گذاری مالیتا، که سازمانی با صددرصد سرمایه دولتی است برای تامین مالی پروژه‌هایی که اهمیت ملی دارند و سبب غرور و افتخار جهانی کشور می‌شوند.‌ دروازه تاریخی نخستین پروژه مورد حمایت این سازمان با این ردیف بود.

این پروژه، به نقل از مطبوعات داخلی و گفته‌های مردمی، نه فقط بخاطر شکل و ساختار مدرن آن که در دل بافت تاریخی بسیار نامانوس و زگیلی نشان می‌دهد، بلکه بخاطر روشی که در انتخاب معمار و اجرا پیش گرفته‌شد و به شهر تحمیل گردید، در میان مردم کاملا غیرمحبوب است، بویژه از آن‌جهت که هزینه پروژه به مالیات‌های مردم شهر بار می‌شود.

ریچارد انگلند، یکی از معماران صاحب‌نام شهر،‌ معتقد است «پروژه به مانند چراغ‌دریایی آینده شهر است. ترکیب استادانه شکوه و قدرت. ورودی فاخر و زیبا با پله‌های دو طرفه. من علاقمندم موافق پروژه باشم». با این‌حال او هم از طرحِ سالن تئاتر که برخی از شاخصه‌های اصلی مفهومیِ یگانه خود را از دست داده،‌ چندان هم دفاع جانانه نمی کند. «من خیلی هم شیفته پروژه نیستم».

کل پروژه، قرار است امسال (2014) افتتاح شود،‌ هرچند اپرای روباز (که به جای تالار سابق اپرا ساخته‌شد) در اوت گذشته مورد بهره‌برداری قرار گرفت. وب‌سایت پیانو از این پروژه به‌عنوان مرمت تالار اپرا یاد می‌کند، اما آن‌چه که امروز می‌بینیم، بیشتر یک اثر امروزی تئاتر پاپ است که تماما با ساختار محوطه‌اش متفاوت است. ساختمان پارلمان، ‌قابل‌قبول‌تر و دروازه تاریخی شایسته‌تر برای میراث‌جهانی به نظر می‌آید.

با لحاظ‌کردن چالش‌های آینده، حکومت مالت از ارائه به‌هنگام اطلاعات پروژه، در زمان تصمیم‌گیری و در مراحل اجرا، به سازمان جهانی میراث فرهنگی کوتاهی نمود و اکنون «سازمان فرهنگی» این موضوع را بررسی می‌کند که آیا مداخلات معماری انجام‌شده بر روی اثر ارزش‌های یگانه تاریخی و فرهنگی آن را تحت‌تاثیر قرارداده یا نه و آیا باید اثر از فهرست جهانی خارج شود یا نه. به‌نظر نمی‌آید چنین اتفاقی بیفتد؛ شاید، ‌برعکس، دروازه شهر بیش از پیش محبوبِ مردم شود، ساختمان پارلمان مقبول افتد و فقط اپرای روباز رد و بازسازی مجدد شود.

با این حال، جریان امور نشان می‌دهد مسئله در حد گذاشتن سنگی روی سنگی دیگر نیست، موضوع معماری مطرح است.

حرف و حدیث‌های فوق‌الذکر، در عکس‌هایی از شهر و معماری آن، در کنار عکس‌های پروژه پیانو،‌ کاملا گویا است.