ميراث معماري صنعتي معاصر ايران-يزد

طرح موضوع: معماری صنعتی در شهر یزد

سال‌هاي پاياني قرن نوزدهم ميلادي، تحولاتي را به‌ارمغان آورد كه تأثیرات آن، نه فقط در غرب، بل‌كه به‌مرور زمان، در بخش‌هاي وسيعي از اين کُره‌ي خاكي ريشه دواند. انقلاب صنعتي و پيامدهاي آن‌، زمينه‌ساز شكل‌گيري جوامع مدني نوين شد و تغييرات عمده‌اي را در شيوه و روند زندگي انسان اين عصر ایجاد کرد. از اساسي‌ترين اين تغييرات، مي‌توان به فرآيند سازمان‌يابي كالبد شهرها اشاره کرد. اين فرآيند، علاوه بر دگرگونی منظر و حتی سيماي شهرها، فصل جديدي را در سبك‌ها و شيوه‌هاي معماري رقم زد.
سرزمين ما نيز، آغوش خود را بر «ايران نوين» گشود و «تمدن فراگير»، به‌تدريج و به شیوه‌های گوناگون، در كالبد و جان ايران و ايراني نفوذ كرد. نخستین نشانه‌های «عصر جدید»، در پي انقلاب مشروطيت، در پايتخت به‌منصه‌ی ظهور رسيد؛ که از آن جمله است ظهور بناهايي نظير كارخانه‌ها، بانك، بلديه، نظميه و... دير زماني نپایيد كه «تمدن فراگير»، راه خود را به‌سوي ديگر نقاط ايران، به‌خصوص شهرهاي بزرگ، گشود. ایجاد و گسترش نشانه‌های عصر جدید و آن تمدن فراگیر در شهرهای دیگر ایران، هرچند گویا محتوم و ناگزیر بود اما زمینه‌هایی نیز برای ایجاد این نشانه‌ها مهیّا بود که مثلا می‌توان به ایجاد و توسعه‌ی کارخانه‌های نوین در شهرهایی اشاره کرد که پیشینه و زمینه‌ی مساعدی برای صنعت‌گری داشتند و حداقل از این نظر بر پایتخت پیشی می‌گرفتند.
صنعت، با وجود پي‌ريزي شالوده‌هاي ابتدايي آن در دوران قاجاريه، به‌دليل كارشكني‌هاي نيروهاي داخلي و خارجي، به‌ثمر ننشست و شكل‌گيري به‌نسبت پایدار آن، به‌عنوان نهادی نوین، به دوران پهلوي اول موكول شد. کارخانه‌ها، به‌عنوان یک کاربری نوظهور، از جمله همان نشانه‌های عصر جدید بود که منظر (و البته نه‌تنها منظر) برخی شهرهای ایران، ملقّب به «شهرهای صنعتی»، را دگرگون کرد و گونه‌اي خاص و نوین از معماري، يعني «معماري صنعتي» را، تحت تأثیر برخی معماران آلمانی و اتریشی، به‌ارمغان آورد.
همگام با این تحولات، شهرستان يزد نيز، كه تا چند دهه پيش بخشی از استان اصفهان محسوب می‌شد، در زمینه‌های مختلف اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و... تغييراتي فراوان يافت. پیشینه‌ی‌ پربار اين شهر در صنايع نساجي و وجود استادكاران ماهر در آن، در پايه¬گذاري نهادهاي صنعتي نوين در این شهر عاملی موثر بود؛ چنان¬که يكي از استادكاران اين خطه، استاد «غلام صنعتي»، پس از تاسیس کارخانه‌ی‌ عبا بافی در كربلا، پس از بازگشت به يزد، با تبديل دستگاه¬های قديمي بافندگي به دستگاه¬هاي «ماكو پران»، ميزان توليد و كيفيت محصول را افزايش داد. او در سال 1300 خورشیدی، با كمك «امیرخان كور اوغلي»، برای نخستین بار یک دستگاه بافندگي ماشيني را به‌همراه يك دستگاه مُولد برق، از آلمان به يزد آورد و در سال 1310، با كمك «حسينعلي هراتي»، نخستين کارخانه‌ی‌ نساجي نوين يزد را با نام کارخانه‌ی‌ «درخشان» تاسیس کرد و به‌این ترتيب، زمينه¬ساز شكل¬گيري نهادهاي صنعتي شد.
اگرچه سازمان‌دهي كُلي اين كارخانه¬ها از روش توليد صنعتي متاثر بود، معماري سنتي در آن حضوري آشکار داشت. استفاده از فضاهای سنتي، نظير شبستان، حياط مركزي، رواق و... در تركيبي جديد؛ به‌کارگیری عناصر معماري ايراني نظير بادگير، مناره، ايوان و...؛ بهره‌گیری از سيستم تاقي با عناصر سازه¬اي مشخص از قبيل جرز و ستون آجري، تاق، قوس و گنبد؛ استفاده از تزیينات سنتي در نماي ابنيه، فضاهاي اداري، ورودی‌ها و... از زمره تمهيدات به¬كار رفته در طراحي اين بناهاست. بناهايي كه با الگوي معماري خلاقانه‌ی خود، در وهله‌ی‌ نخست توجه هر بيننده¬اي را جلب می¬کند و جایگاه ویژه¬ای در میان بناهای هم¬عصر خود دارد. از این رو، شناخت اين گونه بناها پيش از تغییر و تخریب آن ضروری و حیاتی‌ست.
متاسفانه خصایل نیک و آموزه‌های آموختنی این نوع از معماری و شهرسازی ایران معاصر، نه‌تنها چنان که باید در انواع رنگارنگ طرح‌های توسعه‌ی شهری به‌کار گرفته نمی‌شود؛ بلکه چه‌بسا با تخریب این بناها و بافت‌های شهری، آموزه‌های آن‌نیز به‌فراموشی سپرده شود. پژوهش حاضر، کوششی‌ست برای مطالعه، شناخت و معرفی این نوع از معماری و شهرسازی معاصر این سرزمین.
این کتاب در چند بخش مختلف ارائه ‌شده است:
نخست: چگونگی پیدایش صنعت در کشورهای دیگر، زادگاه انقلاب صنعتی و نتایج آن و همچنین مكان‌يابي و معماري ساختمان‌هاي صنعتي در نخستين شهرهاي صنعتي آن دوران، بررسی پیدایش صنعت در ایران با ذکر توضیحی مختصر درخصوص چگونگی آشنایی پادشاهان قاجار با مظاهر تمدن جدید در کشورهای اروپایی، در دو شاخه‌ی «صنایع ایران در دوران قاجاریه» و «صنایع ایران در دوران پهلوی»، و معرفی همه‌ی کارخانه‌های این دو دوره، جدول معرفی اسامی همه‌ی کارخانه‌های ایران در دوران قاجاریه و پهلوی و همچنین نمایشگاه‌های متعدد «امتعه» و کالاهای ایرانی که در ایران و یا در کشورهای دیگر برگزار شده است.
سپس مبحث «صنعت ساختمان»، که مقوله‌ی شکل‌گیری نخستین کارخانه‌ها را در کشورهای مختلف بررسی می‌کند و در ادامه به ذکر بناهای صنعتی مهم کشورهای دیگر می‌پردازد از زمره مباحثی‌ست که در جلد نخست میراث معماری صنعتی معاصر ایران بدان پرداخته شده است.
سپس با این پیشینه، متناسب با عنوان کتاب، بررسی صنایع یکی دیگر از شهرهای صنعتی بزرگ ایران یعنی شهر یزد آغاز می‌شود. نخست توضیحی مختصر در خصوص صنایع دستی در شهر یزد و همچنین تاریخ شکل‌گیری کمپانی‌های تجاری در این شهر پس از انقلاب مشروطیت ارائه می‌شود؛ سپس چگونگی ورود صنایع نوین به شهر یزد، مکان‌یابی آن‌ها در شهر و مشخصات کالبدی، سازه‌ای و تزیینات بناهای صنعتی آن بررسی می‌شود.
با این مقدمات بالاخره به بخش اصلی کتاب، یعنی معرفی کارخانه‌های مهم استان یزد در دوران پهلوی اول و پهلوی دوم می‌رسیم. این کتاب با معرفی اسناد تاریخی و روزنامه‌های مرتبط با این نهادهای صنعتی پایان می‌پذیرد.

                                                    لیلا پهلوانزاده
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)
                                                  پائیز 1392