معرفی کتاب بغداد، آرت دکو و آجرکاری سنتی

Post date:

ش., 2017-03-18 12:16

نویسنده:

افسانه منفرد

Baghdad Arts Deco: Architectural Brickwork (1920-1950)
Caecilia Pieri
The American University in Cairo Press
Cairo New York
2010

علاقه و توجه به معماری خاورمیانه و تاریخ آن و وصف و تحلیل بناهای یادمانی عظیمی که در سراسر این سرزمین پراکنده است، از دیرباز در میان پژوهش گران غربی رایج بوده است. مورخان تاریخ هنر برجسته‌ای چون رابرت هیلن براند، الگ گرابار، الکساندر پاپادپلو، میچل و بسیاری دیگر آثار برجسته‌ای را در این عرصه پدید آوردند.
در برابر حجم گسترده‌ای از آثار مربوط به تاریخ معماری خاورمیانه و شهرسازی در این سرزمین که گاهواره نخستین تمدن‌های شکوفای بشری بوده است، مطالعۀ سبک و شیوۀ معماری و شهرسازی در این منطقه در سده‌ها و سال‌های اخیر و نزدیک‌تر به دورۀ ما صورت گرفته است. درواقع کشورهایی نظیر ایران، عراق، سوریه و به‌ویژه شهرهای بزرگ و مهمی چون تهران، بغداد، دمشق، حلب، و قاهره در دوره‌ای که باتجربه امپراتوری عثمانی و پیدایش کشورهایی چون سوریه، اردن، لبنان و عراق آغاز می‌شود و طی دو جنگ جهانی و سپس دهه‌های نخست جنگ سرد و نبرد میان جهان سرمایه‌داری و اردوگاه کشورهای سوسیالیستی ادامه می‌یابد.
در این سال‌ها ساخت‌وساز بناها و نقشه‌های جامع شهری و شهرسازی چه به لحاظ پلان و کروکی و چه ازنظر ساخت مایه شاهد دگرگونی عظیمی بود.
کتاب بغداد، آردکو و آجرکاری سنتی(1920-1950) نوشته ساسیلیاپیری ازجمله آثار کم شمار در این حوزه است.
نویسنده که خود معمار، ویراستار و سرگرم کار بر روی پایان‌نامۀ دکتری خود است، ضمن پژوهش‌های میدانی، مطالعه و نقل اجمالی تاریخ سیاسی عراق و سرانجام با کمک عکاسی از ساختمان‌های برجا ماده از این دوره در بغداد تصویر روشن و باروحی از این شهر به دست داده است. شرح کارشناسانه‌ای از تحولات کالبدی و اجتماعی این شهر کهن ولی فراموش‌شده در آستانۀ سدۀ بیستم. شهری که هم‌اکنون در تیررس حملات انتحاری، انفجارها و ویران گری‌های کینه‌توزانه بسیاری از گذشته خود را ویران کرده است. کتاب به وصف و تحلیل بغداد افسانه‌ای می‌پردازد که پوست انداختن را از اواخر دورۀ سلطۀ عثمانی‌ها و در حکومت پاشاهای ترک هوادار مدرنیته آغاز کرده بود. روندی که به‌موازات کوشش‌های دولت‌مردان ملی‌گرا و ملت عراق برای دستیابی به استقلال و رهایی از قیمومیت انگلیسی‌ها جریان داشت.
از هنگامی‌که معماران اروپایی یا بومی تحصیل‌کرده در اروپا نخستین طبع‌آزمایی‌ها و نقشه‌های خود را در پایتخت آن پیاده می‌کردند تا دوره درهم‌آمیزی سبک‌های هنری آردکو آرنو و با سنت‌های معماری بومی از طریق شرکت دادن اُستاهای معمار محلی در پروژه‌های ساختمانی. اُستاهایی که تجربه و دانش سینه‌به‌سینۀ خود را با ایده‌های معماران جوان آموختۀ دانشگاه‌ها غرب درهم آمیختند و بناهایی برپا داشتند که در آن تزئینات شرقی چون و مهم‌تر از همه آجرکاری در کنار آرایه‌های فرنگی همچون نرده‌های فلزی و نقوش هندسی قرار گرفت.
از سال‌هایی که تراکم تزئینات آرنوو جای خود را به‌سادگی و صراحت آردکو داد. به‌هرحال التقاط دانش غربی و سنن معمارانۀ شرقی که تا حدی به‌عنوان پدیده‌ای نامبارک تلق می‌شد، به‌تدریج و با تغییر سلیقه‌ها و بر مبنای نظام‌های ارزشی متفاوت و احتمالاً تحت تأثیر پدیده جهانی‌شدن و استقبال از پدیدۀ تلفیق در همۀ هنرها، دستخوش ارزیابی‌های نوینی شده است از دل دیوار خانه بیرون زده می‌شد و نرده‌های فلزی ظریف و گوژکاری شده در جلوی آن تا ارتفاع حداکثر یک متر قرار می‌گرفت و به حضور ساکنان اندرونی تنها در حریم خصوصی پایان می‌داد.
آنچه کتاب را جذاب‌تر می‌کند مشابهت تجربه‌ها و دگرگونی‌های بغداد با تهران خودمان در دورۀ پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم است. بااین‌همه، باید این نظر مؤلف را هم پذیرفت که باوجوداین شباهت‌ها هر یک از دو شهر و شهرهایی چون دمشق، بیروت، قاهره و ... ویژگی‌های خاص خود را دارند که آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند.
تصاویر کتاب که برخی از آرشیوهای خانوادگی به وام گرفته شده و بعضی را نویسنده عکاسی و تهیه کرده است بر وضوح مطالب افزوده و تصویر روشن‌تری از بغداد این سال‌ها ارائه کرده است.
دفتر پژوهش‌های معمارنت بر ترجمه این اثر همت گمارده و امیدوار است که در سال 96 بتواند نسخه فارسی آن را به علاقه‌مندان و پژوهشگران این حوزه ارائه دهد.

مدرسه مستنصریه ساخته شده در زمان عباسیدر قرن سوم هجری