برنامه خلاقانه «سکونت گاه خدا» براي اسکان فقرا

- هدف‌‌ قراردادن خانوار‌‌هاي نيازمند
- سادهسازي فرآيند‌‌هاي بوروکراتيک
- بهينه‌‌سازي انتخاب‌‌ها در خصوص جابه‌‌جايي ساکنين
- تأمين تدريجي خدمات شهري پايه با تأکيد بر درگيرسازي جامعه محلي
- ايجاد ارتباط مستقيم با جوامع محلي
- نظارت بر فرآيندهاي توسعه
اولين طرح مسکن تدريجي خداکي بستي در محدوده گلشن شهباز نزديک به حيدرآباد توسعه و اجرا شد. اين طرح تاکنون در چهار منطقه ديگر از مناطق مختلف ايالت سند از جمله شهر کاراچي دنبال شده‌‌است.
 
 روايت
«خداکي بستي» و يا «سکونت گاه خدا» تجربه‌‌اي نوين در خصوص پروژه‌‌هاي مسکن کم‌‌درآمد به شمار مي‌‌آيد. برنامه اصلي، برنامه متعارف بهبود خدمات پايه بود، که در آن پروژه‌‌هاي خدماتي در مقياس بزرگ تعريف شد. برنامه «خداکي بستي» با مشارکت جامعه محلي براساس اين ايده که افراد کم‌‌در‌‌آمد به تدريج و بهصورت خودجوش مسکن خود را مي‌‌سازند و خدمات پايه خود را فراهم مي‌‌آورند، تدوين شده است. موفقيت اين برنامه گواهي برکارايي ايده توسعه تدريجي خدمات و توليد مسکن است. اين ايده مقرون به صرفه‌‌ترين و مناسب‌‌ترين گزينه براي توسعه سکونتگاه‌‌هاي شهري سرزنده براي فقرا است. در اين پروژه مردم به جاي آنکه به اجبارکاري را انجام دهند، به ساخت مسکن تشويق و ترغيب مي‌‌شوند. در برنامه‌‌هاي متعارف بهبود خدمات، مبلغ قابل ملاحظه‌‌اي از بودجه عمومي به دليل عدم استفاده از امکانات، به هدر مي‌‌رفت. در طي سه دهه گذشته مقامات محلي پاکستان تعداد قابل توجهي از برنامه‌‌هاي بهبود خدمات پايه را تهيه کردند، ليکن نتوانستند به درستي نياز سرپناه در سکونت گاه‌‌هاي غير‌‌رسمي را تأمين کنند.
پروژه «خداکي بستي» بر اين ايده استوار است که مردم پيش از ساخت مسکن و زيرساخت در فضا مستقر شوند. پس از استقرار ساکنين در فضا، خود آنها مي‌‌توانند با دسترسي به منابع مورد نياز، مسکن و زيرساخت لازم را ايجاد کرده و توسعه دهند. پروژه درابتدا تنها 67 متر مربع (80 يارد مربع) وسعت داشت و آب آشاميدني از طريق تانكر در اختيار ساکنين قرار مي‌‌گرفت. در بدو ورود، طبق مقررات سازمان توسعه حيدرآباد، خانواده كم‌‌درآمد نيازمند سرپناه، مستلزم است به مدت 2هفته در ناحيه پذيرش اسكان بماند تا ثابت شود، نياز به مسكن دارد.
براي شناسايي گروه هدف، چهار مرحله زير طي ميشود:
1. شناسايي خانواده‌‌هايي که درآمد ماهيانه حدود 50 دلار داشته و فاقد مسکن هستند.
2. متقاضيان در دو نوع مسکن پذيرش مي‌‌شوند: در زمينبازي که در اختيار خانواده قرار مي‌‌گيرد، ويا اينکه خانواده مي‌‌تواند يک خانه موقت قابل حمل يا «پوکا»، -نوعي خانه بتي با دو اتاق، يک سرويس بهداشتي و يک شير آب - بسازند.
3. خانواده‌‌ها در منطقه موردنظر بايد دو هفته اقامت داشته ‌‌باشند تا واجدشرايط بودن آنها توسط سازمان توسعه حيدرآباد  بررسي شود.  
4. به خانواده‌‌هاي واجد شرايط طرح، يک قطعه زمين با مساحت 80يارد مربع اختصاص دادهمي‌‌شود. مشارکت اجتماعي از طريق برگزاري جلساتي با خانواد‌‌ه‌‌هاي داوطلب، شناسايي و انتخاب رهبران محلي امکان‌‌پذير مي‌‌شود. سپس سازمان فوق‌‌الذکر، در ازاي مبلغ 1000ريال (معادل 30 دلار آمريكا) قطعه زمين مشخصي را در اختيار اين خانوار قرار مي‌‌دهد. اين خانواده بايد هميشه در آن قطعه زمين استقرار يابند؛ چراکه در صورت خالي ماندن زمين، سازمان زمين را از آنها پس مي‌‌گيرد تا بدين گونه از احتكار و ايجاد مالكيت‌‌هاي غيابي جلوگيري به عمل آيد. سازمان توسعه حيدرآباد، هيچ‌‌گونه استانداردي براي ساخت وساز تعريف نمي‌‌کند و خانواده‌‌هاي ساکن براساس نياز و منابع موجود خود، اقدام به ساخت خانه مي‌‌كنند. ساخت وساز خانه، انعطاف‌‌پذير است و هيچ مقررات سفت و سختي براي آن وجود ندارد. ساخت خانه بايد بلافاصله پس از تخصيص زمين آغاز شود. خانواده مي‌‌تواند از بتن، گل، ني و يا حتي مقوا بنا بر استطاعت خود بهعنوان مصالح ساختماني استفاده کند.
از زمانيكه خانواده مستقر مي‌‌شود، موظف به پرداخت اقساط منظم به حساب محله خواهد بود تا بدين ترتيب بودجه ساخت زيرساخت فراهم شود. پس از پرداخت اقساط و تأمين بودجه زيرساخت هايي نظير لوله کشي آب آشاميدني، فاضلاب، برق رساني و ... در بلوک ايجاد مي‌‌شود. نيروي کار ماهر جامعه براي توسعه خدمات پايه به کار گرفته مي‌‌شوند؛ اين امر باعث رونق اقتصادي و ايجاد فرصت شغلي براي ساکنين مي‌‌شود.
 
 نقاط ضعف پروژه
يكي از مهمتــرين نقاط ضـعف پروژه «خداكي بستي» موقعيت قرار‌‌گيري محدوده پروژه است. اين زمين با استفاده از وسايل حمل ونقل عمومي حدود يك ساعت ونيم از شهر حيدرآباد فاصله دارد. اگرچه ناحيه صنعتي-تجاري استان سند فاصله چنداني از محدوده پروژه ندارد، ليکن براي خانوار‌‌هاي كم‌‌درآمد كه درآمد اصلي روزانه خود را از مشاغل غير‌‌رسمي واقع در حيدرآباد به دست مي آورند، شرايط دشواري فراهم مي‌‌کند.
به علاوه در مراحل ابتدايي پروژه به دليل نبود امكانات و كاربري‌‌هاي خدماتي، ساكنان براي تأمين نيازهاي روزمره خود ناچارند به صورت پي درپي به شهر حيدرآباد رفت وآمد كنند؛ لذا بخش قابل توجهي از درآمد خانوار به هزينه‌‌هاي حمل ونقل اختصاص مي‌‌يايد.
به طوركلي اگرچه نياز به بازنگري‌‌هايي در اين رويكرد احساس مي شود، اما نتايج حاصل از سه سال اول اين پروژه توسعه تدريجي مسکن، كاملاً اميدوار‌‌كننده است.
نكته مهم در تضمين موفقيت پروژه، نظم‌‌دهي به جمعيت هر بلوك و همچنين پرداخت منظم اقساط به حساب زيرساخت آن بلوك توسط ساکنين مي‌‌باشد. اين رويكرد را مي‌‌توان به صورت زير بيان نمود:
 

 ارزيابي پروژه
طبق ارزيابي‌‌‌هاي دكتر يانفندرليندن8 در سال 1993 درباره پروژه «خدا كي بستي»،  سه ويژگي خاص اين پروژه عبارت است از:
انتخاب روش‌‌‌هـاي قابل انطـــــباق كه پيش‌‌‌تر موفقيت آنها در تأمين زمين سکونت گاه‌‌‌هاي غير‌‌‌رسمي ثابت شده است.
انعطاف‌‌‌پذيري رويكرد
تلاش‌‌‌هاي مستمر در انتظامبخشــي به افراد بي‌‌‌خانمان‌‌‌
با اينكه بازسازي ابعاد و جزئيات مالي ممكن نيست اما طرح «خدا كي بستي» به لحاظ مالي کارا و با دوام به نظر ميآيد.
نكات كليدي كه در هدف‌‌‌گذاري پروژه، مورد توجه قرارگرفته است، عبارتند از:
1. نقش و كارايي استراتژي هدف‌‌‌گذاري
2. ميزان تأثير رويكرد در تشويق به شهرنشيني
3. نقش شاخص طراحي فيزيكي
4. توان مالي مجري طرح و افرادي كه براي آنها طرح داده مي‌‌‌شود
5. ظرفيت ساز و كار‌‌‌هايي كه سبب افزايش نقش سازمان‌‌‌هاي اجتماعي مي‌‌‌شوند
6. عوامل انساني مورد نياز
7. نقش‌‌‌دهي صحيح  به کنشگران پروژه
 
 تأثيرات
2800 خانوار كم‌‌‌درآمد -معادل 18000 نفر-  در طول پروژه توسعه تدريجي و اقدامات خود‌‌‌جوش، داراي سرپناه شدند.
نقش دولت،  تسهيل كنندگي و حمايت است.
2800 خانوار كم‌‌‌درآمد، بدون دريافت هيچ‌‌‌گونه وامي، خود براي توسعه و ساخت مسکن و زيرساخت اقدام نموده اند.
حدود 3000 قطعه زمين در برابر زمين خواران حفظ شده‌‌‌است.
حدود 600 شغل در صنعت محلي شكل گرفته‌‌‌است.
 
پايداري
مي‌‌‌توان ادعا نمود که پروژه خداكي بستي، پروژه‌‌‌اي پايدار است، چرا كه براساس موارد زير پايه‌‌‌گذاري شده است:
ـ بازيابي كامل هزينه‌‌‌ها
ـ در نظرگرفتن توان مالي بهره‌‌‌برداران
ـ مشاركت همگاني
ـ توسعه تدريجي مسكن و زيرساخت
ـ مشارکت بخش خصوصي و عمومي
ـ سازمان‌‌‌دهي اجتماعي
ويژگي اصلي پروژه «خداكي بستي» رويكرد توسعه تدريجي است كه براساس به کارگيري نيروي خودجوش ساکنين پايه ريزي شده است.
 
 مشارکت کنندگان
مشاوران برنامه ريزي محيطي و معماري پاكستان
نهاد مردمي سايبان، كاراچي، پاكستان9
مديريت كل نهاد توسعه حيدرآباد، پاكستان10.