شناخت مجموعۀ شیخ احمد جام

شناخت مجموعۀ شیخ احمد جام
گزارش مقدماتی پروژۀ مرمت

آرامگاه شیخ ‌احمد جامی با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال، در شهرستان تربت جام واقع در استان خراسان رضوی است. این بنا درون شهر است و مربوط به سدهٔ ۹ تا سدۀ ۱۲ ه‍.ق است. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ۱۷۴ به‌عنوان اثر ملی به ثبت رسیده است.
شیخ الاسلام «احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی» یا شیخ احمد جام (۵۳۶-۴۴۰ ه.ق) معروف به «ابونصر احمد ژنده‌پیل» یا به اختصار «ژنده‌پیل» از عارفان و صوفیان بنام دورۀ سلجوقی بود. زادگاه او نامق از دیار ترشیز یا کاشمر فعلی بوده است.
پس ازآن که شیخ الاسلام احمد در کنار خانقاهش روی در نقاب خاک کشید،‌ مریدانش که برخی حکمران و نیز زمامداران سیاسی بودند به خاطر ارادت شان بناهایی زیبا پیرامون مزارش بر پا کردند .

موقعیت تربت جام

 

آرامگاه شیخ احمد جام منور حضرت شیخ الاسلام احمدجام نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت با شکوهی قرار دارد. محل آرامگاه با مصالح آجر و گچ به شیوه ای خاص از سطح محوطه بالا آمده و درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه های فراوانش در میان قبر روییده است که زایرین تربت شیخ، اعتقاد خاصی به آن دارند.

آرامگاه شیخ احمد جام
منور حضرت شیخ الاسلام احمدجام نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت با شکوهی قرار دارد. محل آرامگاه با مصالح آجر و گچ به شیوه ای خاص از سطح محوطه بالا آمده و درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه های فراوانش در میان قبر روییده است که زایرین تربت شیخ، اعتقاد خاصی به آن دارند.

 

 

 

 

رویش درخت براین مزار کنایه ازجاودانگی یاد و خاطرۀ شخصیت مدفون و از کرامات و برکات اوست که دربارۀ آن روایت ها و داستانهای بسیاری نقل می کنند و حتی در بین اشعار و ترانه های محلی و بومی تربت جام این درخت پسته برای خود جایگاهی دارد.
محجری از سنگ مرمر، مزار را محصور کرده و هجده پایه ازسنگ مرمر سیاه در بین آن زیبایی خاصی به محجر داده است. بر اطراف این قسمت در طول قرون واعصار دست نوشته ها و یادگارهایی ازمسافران و زایران مطاف اهل دل برجای مانده است. همچنین دو سنگ نیز بربالای سر و پایین پای مقبرۀ شیخ نصب شده است.

لوح سنگی پایین پا	لوح سنگی برافراشته بر بالای سر

دست نگاشته های تاریخی بر نمای محجر	محل آرامگاه شیخ و رویش درخت پسته کهنسال

نقشه آرامگاه شیخ احمد جام

سنگ مزارهای مجموعه
‌این نوع سنگها که از نظر شکل به دو دستۀ افراشته و صندوقی تقسیم می شوند، هریک دارای مشخصات مشابه و متفاوت نسبت به سنگ نوع دیگرهستند؛ ‌از جمله با توجه به بررسی ها چنین به نظرمی رسد که هرچه مقام مدفون در رتبۀ بالاتری قرار داشته، ارتفاع سنگ مزار او نیز بیشتر بوده و همین طور ظرافت تزیینات و دقت در ساخت و نقش کتیبه ها به همان نسبت افزایش می یافته است.

 
گنبد خانه
این بخش از معماری مجموعه مزار جام درامتداد ایوان و درمنتهاالیه طول فضای داخلی آن قرار دارد. امروزه بنای گنبدخانه را متصل به ابنیه و فضاهای دیگری مشاهده می کنیم. بررسی ها و تحقیقات به ویژه در نوع مصالح مؤید این حقیقت است که دیوارهای این بنا با جرزهای مجاور شرقی آن و با رواق ، قفل و بست نداشته و وجود آثاری از دو ردیف تزیینات آجری در بدنۀ غربی بنا حکایت از آن دارد که گنبدخانه بنای منفردی بوده و گویا مقدم بر سایر ابنیۀ اطراف ساخته شده است.
ورودی این بنا در فضای داخلی ایوان بلند مزار قراردارد. آستانه ورودی دارای دری قدیمی است که در اسپر ایوان تعبیه شده و تزیینات منبت کاری هنرمندانه به هیأت کتیبه و نقوش متنوعی است که برسطح آن دیده می شود.

ورودی اصلی و در چوبی نفیس گنبدخانه

 

خانه (مسجد قالی ها)

این در چوبی ارزشمند شامل دو قاب بزرگ طرفین و حاشیه پیرامون آن و دوقاب مستطیلی کوچک دربالا و پایین قاب بزرگ است که لتهای آن روی هم حاوی چهار حدیث از رسول اکرم (ص) به روایت خلفای راشدین است.
بخشی از این کتیبه ها مربوط به تاریخ ساخت این در چوبی نفیس یعنی ۷۳۳ ه.ق و نام سازنده آن است که به شیوه ای خاص به صورت برجسته برروی آن منبت کاری شده است:
«تمت هذه الباب فی شهر الاصم»
«رجب سنه ثلاث و ثلاثین و سبعمائه»‌
«هذا الباب عمل استاد فرخ تبریزی»

فضای داخلی گنبد خانه

فضای داخلی گنبد و بنای آن یادآور طرح مقبرۀ سلطان سنجر سلجوقی درمرو (سدۀ دوازدهم میلادی)‌ و بقایای آرامگاه تیموری مجاور مسجد هرات است. گنبدخانه نقطۀ مرکزی مجموعه است که چهار نمای خارجی آن به وسیلۀ بناهای پیرامون پوشیده است. ساختار این بنا شامل چهار سه کنج، ‌دو اتاق کوچک، ‌چهار طاق نمای پرهشت ضلعی است و سطح زیرگنبد آن با کاربندی های بسیار چشمگیر مزین شده است.
این قسمت ازمجموعه از نظر تزیینات زیباترین و چشم نوازترین نقش ها را به لحاظ مفهوم و معنی درخود محفوظ نگاه داشته است. سطوح دیواره ها و زیر گنبدخانه با طرح های هندسی و موتیف های گیاهی با زمینه های مختلف آبی رنگ درقابهای متفاوت تزیین شده که از نظر سبک متعلق به سدۀ هشتم هجری یا نیمۀ دوم قرن چهاردهم میلادی است.
به استناد تاریخ کتیبه زیرگنبدخانه، این بنا درسال ۷۶۳ ه.ق مرمت شده و دردو کتیبه واقع در طرفین درگاه اصلی نام هنرمندان مرمت های گنبدخانه و نقاشیهای فضای داخلی درمیان دو دایره تزیینی آمده است. در طرف چپ نوشته شده است:
«عمل بتجدید هذه السقف استاد عبدالوهاب بنا غفرالله له»
و درسمت راست درگاه این عبارت دیده می شود:
«عمل العبد الضعیف سلطانشاه نقاش غفرالله له»

قاب نام هنرمندان مرمت های گنبدخانه

مهم ترین کتیبه گنبدخانه در حاشیه بخش فوقانی بنا و در زیر نوشته ای قرآنی دیده می شود که این کتیبه و نگاشته زیرین آن در یک نوار پهن پیرامون گنبدخانه را فرا گرفته است. این نوشته اطلاعات معتبر و مهمی را از دوره های این بنا ارائه می کند:
«ذکر الله اعلی و التقدیم احق واح… بیوم الاخر و قال النبی علیه السلام»: «بعث لهذه الامه علی رأس کل مائه سنه من یجدلها بنیان الذین چون به حکم این دونقل صحیح و نص صریح توفیق احیا مراسم بقاع ارباب خیرات و باغ اصحاب وفور کریم (کذا)و کرامات درباره بنده ضعیف ابی الحسین محمد بن محمد بن ابی کرت و وقفه الله تعالی لما یحب ویرض بتحقیق پیوست بتجدید عمارت این قبه فلک اساسها بها که تشیید، قواعد و ابتناء آن باسم و رسم مجاور آن تربت حضرت وارث تخت ولایت احمد بوالحسین پیشوای هر دو گیتی رهنما(ی) انس و جان زیدت یعنی فضائله قدساً فی عهد دولت قطب افلاک الهدی بحر الفضائل و العلی بن مطهر منقوم احمد و هو احمد، قومه فهم خیار و هو خیر المعشر قدر… کان بانی اصل ملک الوری قیماً متولی سنجر درشوال مضی من هجره لام وجیم بعد خاء بتلطف … حدوث یافته بود اشارت نمود فی شهور سنه ثلاث و ستین و سبعمئه» ‌(۷۶۳ ه.ق)
چنانکه درسطور پیشین اشاره شده شیخ احمد پس ازریاضت های متوالی درکوههای نامق ترشیز و کوهسار آرام «بزد» پس از اینکه اجازه ارشاد یافت به سوی «معدآباد» رهسپار شد و درآنجا خانقاهی برای مریدان خویش برپا کرد و این منطقه را از افکارش متأثر ساخت. تا اینکه سرانجام پس ازوفات، این عارف گرانقدر را درکنار همان خانقاه به خاک سپردند.
به استناد شواهد معماری و بررسی های انجام یافته، بنای گنبدخانه فعلی برروی شالوده های همان خانقاه بنا شده یا توسعه یافته و انعکاسی از همان خانقاه است که شیخ احمد درمعدآباد برپا ساخت. بنای گنبدخانه ابتدا درزمان «ملک رکن ابی بکر کرت» (متوفی در ۶۶۳ ه.ق) ‌از اعقاب سلطان سنجر سلجوقی درشوال سال ۶۳۳ ه.ق ساخته شده است. (بنا برکتیبۀ «کان بانی اصل ملک الوری قیماً متولی سنجر درشوال مضی من حجر لام وجیم بعد خاء …») وجود کاشیهای فیروزه ای کتیبه دار به قلم ثلث در سر کنج های گنبدخانه متعلق به سده هفتم هجری این ادعا را به اثبات می رساند. پس از آن در زمان «ابوالحسین محمد» (مغزالدین ۷۷۱-۷۳۲ ه.ق) ملک کرت و به امر «ابن مطهر» فرزند شیخ احمد این تعمیرات ادامه می یابد. براساس متن کتابی که مقارن با سلطنت شاهرخ تیموری به رشتۀ تحریر درآمده «ملک غیاث الدین محمد بن محمد بن محمد بن ابی ابکر کرت» بانی مرمت های این بنا درسال ۷۳۰ ه.ق بوده است.
از طرفی غیاث الدین کرت به سال ۷۲۸ ه.ق وفات کرد و می توان احتمال داد که کارمرمت و افزودن تزیینات توسط او آغاز شده و به اهتمام فرزندانش تا سال ۷۳۳ ه.ق (تاریخ موجود برروی در گنبدخانه) و پس از آن ادامه یافته است. این بنا به دلیل نگهداری قالیچه و قالیهای اهدایی به مزار به «خانۀ قالیها» معروف شده است.

مسجد عتیق
ضلع جنوب شرقی گنبدخانه به فضایی منتهی می شود که درمجموعۀ مزارجام به «مسجد عتیق»‌ موسوم است. گویا این بنا درگذشته مسجد جامع بوده است. به طورکلی فضای معماری مسجد عتیق با ابعاد تقریبی ۴۸۴ مترمربع شامل شبستان جرزهای آجری است. با توجه به اشاره ای که «دونالد.ن.ویلبر» به وجود تویزه ها بر روی ستون های غربی دارد، گویا درمرکز بنا گنبدی برپا بوده است. بنا براین شواهد معماری برجای مانده نشان می دهد، گنبد مسجد عتیق برروی چهار تویزه قرارداشته است.
مسجد عتیق بنایی است متشکل از فضایی مربع مستطیل که درامتداد محراب توسط رواقی شرقی و غربی به دو بخش تقسیم می شود و از نقطه میانی این رواق، ‌رواقی دیگر درضلع شمالی-جنوبی با همان ارتفاع عبور کرده و گنبدی در برخورد این دو رواق استوار بوده است.
طاق های دواشکوبه رواقها فضاهای خالی چهار طرف مسجد را دور می زده است. در میان جرزهای طبقه دوم ضلع غربی دهانه های پوشش داری ایجاد شده که عبور درفضاهای گوشوار (فضای ارتباطی طبقه دوم) را میسر می سازد. رواق محراب نیز توسط طاق های بسیار زیبا از نوع «خوانچه پوش» مسقف شده است. این طاق مشتمل بر گنبدی کوچک واقع بردو طاق آهنگ کوتاه بوده است. مشابه این طاقها درفضاهای گوشوار یا غلام گردش های گنبد سلطانیه نیز مشاهده می شود.

مسجد عتیق

پیرامون تاریخ بنای مسجد عتیق عقاید گوناگونی از سوی پژوهشگران و محققان ارائه شده است ازجمله عبدالحمید مولوی در کتاب خود می نویسد:
«در زاویه شمال شرقی فضای مسجد جامع آثار و باقیمانده یک بنای بسیار قدیمی و کهنسال از گزند حوادث زمان بجا مانده است و اگر قبول کنیم که سلطان سلجوقی مسجدی درنزدیکی مزار شیخ احمد ژنده پیل ساخته بود، به احتمال قوی باقیمانده بنای مذکور قسمتی از مسجد سلطان سنجر است و خط گچبری آن از حیث اسلوب و سبک بنا این نظر را تأیید می کند». برخی نیز این بنا را به «شیخ الاسلام خواجه رضی الدین احمد» از فرزندان نامبردار شیخ جام نسبت می دهند که املاک زیادی برآن وقف کرد.

نمای سردر ورودی مسجد عتیق و ایوان مزار

گچبری ها، نقش اندازی ها و تمامی این تزیینات پیرامون محوطه محراب متمرکز بوده است. کتیبه فضای داخلی بنا بر زمینه گل و برگ بسیار زیبا به شش آیه اول سوره چهل وهشتم قرآن کریم «الفتح» مزین است.

ایوان
ایوان مجلل و زیبای مزار شیخ احمد جام با ارتفاع تقریبی ۲۸ متر ازدیدگاه هنری و تزیینات معماری برای هر بیننده ای تحسین برانگیز است. این بخش ازمجموعه که در برابر گنبدخانه به عنوان نقطه مرکزی این مکان است، از صلابت خاصی برخوردار است. گویا درگذشته معماری ایوان مشهور به «طارق درب» بوده که خانم «گلمبک» به استناد کتاب «مقامات اولاد شیخ جام» نگاشته شده در سده پانزدهم میلادی بنای آن را به «مطهر بن اسماعیل» نسبت داده است. به اعتقاد برخی صاحب نظران شالوده ایوان درنیمه اول سده هشتم هجری ریخته شده و ساختمان آن در اواخر همان سده به پایان رسیده است.

نمای ایوان و دیواره های ارسن محوطه

آنچه درحال حاضر در بالاترین نقطه ایوان مشاهده می شود، دو گلدسته یا مأذنه کوچک به ارتفاع تقریبی ۵ متر است که بنای آن را به شخصی به نام «شیخ اسمعیل خان مستوفی الممالک» مستوفی کل کابل و قندهار مقارن با حکمرانی نادرشاه افشار نسبت می دهند. این گلدسته ها که بیشتر ساختار آن به گنبد فرنگی است به صورت شش ضلعی ساخته شده و هرضلع آن چشم انداز وسیعی به اطراف دارد.
بانی ایوان رفیع مزار «شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسمعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جامی» است که پیش از اتمام بنای آن وفات یافته، طوری که با مرگ وی در معماری ایوان وقفه ای ایجاد می شود وبه نسبت دیوارهای خارجی گنبد از سیر تکاملی کمتری برخوردار می شود. حدوداً پس از دوازده سال کار توسط فرزندش «غیاث الدین بن مطهر» ادامه می یابد. بنا بر تواریخ نقل شده می توان اظهار کرد بنای ایوان به احتمال بسیار در سال ۷۲۰ ه.ق به اتمام رسیده است.
ایوان رفیع مزار با صلابت خاص خود دارای تزیینات کاشیکاری معرق و برجسته، مقرنس‌، قطاربندی و کاربندی است که با شیوه ای هنرمندانه در معماری آن اجرا شده است. کاشیکاری های فعلی ایوان، کاشیکاری معرق دوره صفوی است که تمام نمای ایوان، از اسپر و پیشانی تا زیر قوس را در بر گرفته و با نقوس هندسی، حیوانی، گیاهی وکتیبه های ثلث به رنگهای سفید، آبی، فیروزه ای، لاجوردی،‌ سبز روشن و قهوه ای روشن پوشیده شده است. ظاهراً پس ازپایان معماری، ایوان به صورت امروزی دارای تزیینات نبوده و درقرون بعد به امر شاه عباس صفوی اسپرها و داخل آن و به خصوص حاشیه بیرونی سردر با کاشیهای معرق آراسته شده است. گویا این عمل شاه عباس درسال ۱۰۲۲ ه.ق پس از مراجعت از فتح قندهار صورت گرفته که این روایت درمرآت البلدان ثبت شده است.
فضای داخلی ایوان مسیر دسترسی به سه فضای دیگر به نام گنبدخانه، گنبد سفید و مسجد کرمانی است. علاوه برآن درطرفین ایوان بین جرز پایه ها یکصد و یک پلکان به طور مارپیچ، مسیر ارتباطی به بخش فوقانی بنا و مأذنه ها را فراهم کرده است.

ایوان

]

دو محراب کوچک و زیبا در طرفین ورودی اصلی گنبدخانه شد که محراب سمت راست به صورت کامل با گچبری های زیبا باقی مانده و تداعی کننده نمونه محراب های دورۀ ایلخانی است. نقش میانی کتیبه محراب سمت راست، حاوی تکرار نام محمد در میان یک دایره و بر بالای آن عبارت «نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین»‌ دیده می شود.
پوشش فضای زیرین ایوان مزین به کاربندی هنرمندانه و فیلپوشهای ایوان با مقرنسهای بسیار زیبا آراسته شده و بخش بالای آن را با قابهایی از نوع قوسهای برجسته مربع پوشش داده اند.

مسجد کرمانی
یکی از با شکوه ترین فضاهای معماری مجموعه مزارشیخ جام پس از گنبدخانه، بنایی است موسوم به «مسجد کرمانی» که نام خود را از سازندۀ محراب واقع درفضای داخلی آن اقتباس کرده است. بنای مسجد کرمانی به عنوان شاهکاری به یادگار مانده درهنر تزیینی معماری دوره اسلامی درضلع جنوب شرقی (سمت چپ) ایوان این مجموعه قرار دارد. ورودی بنا شامل ایوانچه ای است که پوشش آن با مقرنس آراسته شده و سطح این مقرنس ها با نقاشی هایی به اشکال گل و بوته بسیار ظریف و هنرمندانه پوشیده شده است.
فضای داخلی مسجد کرمانی با پنج دهانه و زیربنای حدود ۱۸۲ مترمربع ،‌اجزا و عناصر معماری تزیینی قابل توجه و معتبری را درخود جای داده است. این بنا مشتمل برشاه نشینی در میان ضلع چهار فضای کوچک واقع در جرز قطور آن به عنوان «چله خانه» و محل عبادت انفرادی و اعتکاف در اضلاع شرقی و غربی است. دربخش فوقانی سطوح دیواره های این مسجد نیز کتیبه ای به قلم شیوای ثلث مزین به سوره «یس» دیده می شود که در واقع شیوه نگارش آن مشابه با کتیبه محراب است. در دهانه پایانی واقع درمنتهاالیه شمالی و جنوبی فضای داخلی دربخش فوقانی کتیبه قرآنی، لوحه های مستطیل شکل گیری گچبری شده وجود دارد که موتیف های گیاهی ظریف آنها را مزین کرده است. علاوه برآنها دردهانه جانبی ضلع شمالی محراب نام «استاد فقیر» درقاب کوچکی قراردارد.
بررسی های معماری مسجد کرمانی ها نشان می دهد، گنبدی بزرگ به صورت روزنه دار چشمه مرکزی را پوشش داده و چشمه های جانبی مشابه با سبک و سیاق خوانچه پوش ایجاد شده است. علاوه برآن چشمه های انتهایی بنا با نیم گنبدهایی که درقسمت پشت مقرنس ها مخفی مانده اند پوشش یافته است. این اجزا تکامل و تحول خاصی درنحوۀ طاق زنی در این بنا را نشان می دهد. با برش قسمتی از اندوده های گچی الحاقی برسطح دیواره ها برای کارشناسان فن این مسأله اثبات شد، ‌گچبریهای به سبک محراب و کتیبه پیرامون سطح فوقانی بنا در نبش طاقها و تقسیمات داخلی امتداد یافته، اما بقیه سطوح نیز به صورت ساده و صاف با گچ اندود شده است. از طرفی بررسیهای بیشتر به ویژه درکف مسجد نشان داد که دراین قسمت سردابی قرارداشته است.

 

تزیینات گچبری محراب مسجد کرمانی

نفیس ترین عنصر تزیینی معماری این بنا، محراب گچبری شده مجلل و باشکوه آن است که دردهانه مرکزی روبه قبله ایجاد شده است. کتیبه اصلی درحاشیه محراب ایجاد شده و حاوی سوره مبارکه «فتح» ازابتدای «بسم الله الرحمن الرحیم» به قلم شیوای نسخ است و تا قسمتی ازآیه پنجم این سوره ادامه می یابد.
همچنین کتیبه قرآنی بخش قوس طاقنمای داخلی محراب که شامل آیات نورانی ۲۶ و۲۷ ازسوره مبارکه «آل عمران» و مشابه با سبک و سیاق خطی است که درنگارش کتیبه حاشیه محراب از آن استفاده شده است. این آیات انحنا و پوشش طاقنما را در برگرفته است. علاوه برآن کتیبه،‌ طاقنمای کوچک محراب آراسته به آیات ۶۲ و ۶۳ از سوره «یونس» است.
گویا محراب و تزیینات گچبری آن با دستان هنرمند و ذوق هنری «خواجه زکی ابن محمد بن مسعود کرمانی» برپا شده که نام وی درداخل طاقنمای بخش تحتانی طاق شمالی درسمت راست فرو رفتگی محراب به صورت ذیل مشاهده می شود:
«عمل عبد الضعیف النحیف الراجی الی رحمه الله العزیز خواجو زکی بن محمد بن مسعود کرمانی»
«و تم هذه المحراب بعون الملک الوهاب فی اوائل شهر…»

مسجد کرمانی ها

گنبد سفید
بنای واقع درضلع شمال غربی ایوان معروف به «گنبد سفید» است و از آن به نام های «مسجد رواق» یا به تعبیری دیگر «مسجد سردر» یاد شده است. زیر بنای داخلی بنا به طور تقریبی ۶۴ مترمربع را در برگرفته و درگاه ورودی آن در مجاورت ورودی مسجد کرمانی است. پوشش طاق این درگاه آراسته به عناصر تزیینی از جمله گل و بوته و موتیف های گیاهی است که به صورت نقاشی روی گچ اجرا شده است. قسمت فوقانی پوشش طاق نیز مشابه با وضعیت معماری مجاور آن (درگاه مسجد کرمانی) به رشته پلکان مارپیچ برای دسترسی به بالای ایوان منتهی می شود.
بنای گنبد سفید دارای دو شاه نشین در اضلاع شمالی و جنوبی است که شاه نشین ضلع جنوبی مزین به مقرنس های زیبایی مشابه با تزیینات مسجد کرمانی بوده و بر طبق آن احتمال داده می شود شاه نشین درطول اعصار و قرون بازسازی و ساماندهی شده باشد. علاوه برآن شواهدی بر وجود محراب دراین بنا دیده نمی شود. عناصر معماری شاه نشین در سمت شرقی و غربی نیز فاقد هرگونه عناصر و اجزای تزیینی است. چهار تویزه ای که فضای مرکزی را احاطه کرده اند ایجاد پوشش را برروی بنا به صورت گنبدی کم خیز ممکن کرده است.

گنبد سفید

در اسپرهای ساقه این پوشش تعدادی نورگیر برای تأمین نور فضای داخلی بنا تعبیه شده است. درطرفین شاه نشین شرقی محل دو درگاه کوچک دیده می شود که به طاق نماهای بیرونی راه داشته است. تزیینات نمای داخلی بنا شامل مقرنس های شاه نشین، ‌قوسهای تزیینی نظیر مسجد کرمانی، وجود کتیبه ای به خط کوفی بوده که درداخل بنا و درابتدای ورودی آن ایجاد شده است.این کتیبه پیرامون زمینه شطرنجی ناتمام نوشته شده و حاوی سوره های «فاتحه» و «اخلاص» است.
درجانب راست ایوان و در نمای بیرونی گنبد، دیواری آجری مشتمل برچهار طاقنما قرار دارد که سطح آن با تلفیقی ازآجر و کاشی با اشکال هندسی بسیار زیبا آراسته شده است.آجرهای خفته و راسته و کاشیهای میان آن عنصری را به شکل ترنج ایجاد کرده و درهمان قسمت کتیبه ای با زمینه کاشی لاجوردی به قلم زیبای ثلث درسه سطر به صورت ذیل نگاشته شده:
«تّم هذه العمارهمحمودعمل العبد الضعیف استاد حاجی زین جامع شیرازی غفرالله فی اربع و اربعین و ثمانمائه» (۸۴۴ ه.ق)
درخصوص تاریخ بنیان این بنا نمی توان اظهار نظر دقیقی کرد؛ اما احتمال بیشتری وجود دارد که در اواسط سده هشتم هجری به ابنیه موجود درمزار افزوده شده باشد. عبدالحمید مولوی مؤلف آثار باستانی خراسان نیز این بنا را به ملک غیاث الدین محمد کرت نسبت داده است.

کتیبۀ واقع در جداره خارجی گنبد سفید

تزیینات پوشش بنای گنبد سفید

سراچه
امروزه تنها راه دسترسی به این صحن یا سرای کوچک پس از ورود به محوطه مزار، درگاهی است که در بنای گنبد سفید به عنوان مسیر ارتباطی به این قسمت و ابنیه مجاور آن ایجاد شده و براساس شواهد موجود به آن «خانقاه سراچه» و مدرسه فریومدی نیز اطلاق می شود. سراچه فضایی ساده و روح انگیز است که در اضلاع شمالی و جنوبی آن ایوان های کم عرض قرار دارد. ایوان جنوبی سراچه مستقیماً به وسیله دری چوبی که بربالای آن تزیینات کاشی وجود دارد به داخل گنبدخانه مزارمنتهی می شود.

سراچه

پیرامون این قسمت مشتمل بر طاقنمای آجری است و حجره های دو طبقه، مؤید وجود بقایای معماری یک مدرسه برای طلاب علوم دینی است. بنابراین می توان به این باور رسید که مدرسه وجود خارجی داشته است، حمد الله مستوفی درنزهه القلوب دربارۀ آن آورده است:
«‌… وازمزار اکابر تربت زنده پیل احمد جام آنجاست و برآنجا عمارتی و گنبدی عالی خواجه علاء الدین ساخته …»
این گونه توصیف مستوفی از گنبد وعمارت، بدون تردید اشاره به بنای وسیع مدرسه است که معماری و شکوه آن در نظر وی دارای مرتبه عالی بوده است، اما امروزه از آن مدرسه با شوکت و خانقاه اثری نیست؛ زیرا درتغییر و تحولات تدریجی مجموعه از میان رفته اند. به تعبیری دیگر شاید بتوان سراچه را انعکاسی از ابعاد صحن مدرسه علاءالدین فریومدی فرض کرد. اما برخی دیگر از محققان با جستجو درلابه لای متون تاریخی، این مدرسه را از بناهای «امیرتیمور گورکانی» می دانند که درمجاورت مرقد شیخ احمد جام بنا شده است.

منظر سراچه از روی بام

گنبد فیروزشاهی
یکی از بناهای مشرف برصحن مزار شیخ جام «گنبد فیروزشاهی» است. این بنا درضلع غربی مجموعه قرار دارد. بنای مزبور دارای نقشه چلیپایی شکل و چهار ایوانی است که برفراز آن گنبدی بلند به رنگ فیروزه ای قرار دارد و امروزه همچنان به «گنبد سبز» معروف است. ساقه گنبد این بنا از سه قسمت شکل گرفته که وجود کتیبه ای به خط ثلث مزین به سوره «فتح» زیبایی خاصی به نمای مجموعه بخشیده است.

منظر مدرسه فیروزشاهی از روی بام ایوان

درمجاور گنبد قدامی شکل بنا،‌ گنبدخانه ای بافضایی محدود قرار دارد، ‌برنارد اُکین می نویسد:
«نقشه برداری مجددی که پس از سال ۱۹۳۸ میلادی از بنا صورت گرفت، مؤید این مسأله بود، ظاهراً در ضلع غربی،‌ بخشی از بنای وسیع تری بوده و درحال حاضر اثری از آن نیست. اما روزگاری این مکان مدرسه فیروزشاه بوده است.»
در سالهای اخیر به اهتمام کارشناسان میراث فرهنگی خراسان براساس شواهد معماری باقیمانده، طرح و نقشه بخشهایی که اثری از آنها وجود نداشت تهیه شد و بازپیرایی هایی بر روی آن انجام گرفت.
ورودی گنبدخانه در ضلع شمالی مجموعه قرار گرفته و در غرب این ایوان وخارج از گنبد آن دو طاقنما وجود دارد که با طاقنماهای موجود درنمای صحن جلو مشابه است. طاق نماهای واقع در ضلع جنوبی نورگیر درحال حاضر به هیچ جا دسترسی ندارد، اما شاید ورودی اصلی به گنبد خانه بوده است.   

گنبد فيروزشاهی

جبهه جنوبی این مجموعه به صورت یک نمای معین  به هیأت طاق نماهایی با تزیینات کاشی تقسیم شده است. در ورودی گنبدخانه کوچک، اسپری را اشغال می کند که از نما بیرون زده و آن را به صورت درگاه اصلی درآورده است. به طور کلی این نمای تزیینی در برخورد با گنبد سفید زاویه قائمه ای را تشکیل می دهد. از نظر ساختاری معماری درحقیقت این دو بنا (گنبد سفید و گنبد فیروزشاهی) به یکدیگر متصل نبوده بلکه با فاصله نامحسوسی ازهم جدا می باشند و تنها با دیوار کم عرضی ازنما به یکدیگر متصل هستند. فضای داخلی گنبد فیروزشاهی با تویزه های متقاطع و طاقهایی از نوع کجاوه ای احتمالاً ‌با گنبد مقصوره مسجد جامع نو هم دوره بوده و با گنبد مقبرۀ زین الدین ابوبکر تایبادی در تایباد قابل مقایسه است.
گنبدخانه دارای فضایی چهار طاقی به ابعاد تقریبی ۱۱۰ مترمربع با چهار فضای شاه نشین و دو طاق نما در شاه نشین های شرقی و غربی است. در طاق نمای غربی آن محرابی وجود داشته که امروزه تنها قسمتی ازحاشیه قوس آن محراب برجای مانده است. بر فراز طاق درگاه های شمالی و جنوبی به منزله ورودی بنا، دو طاق قرار دارد و نورگیر در هر یک ازآنها جای گرفته است.
مهمترین بخش گنبد فیروزشاهی پوشش سقف آن است که با بکارگیری سه کنج ها و تزیینات کاربندی به شیوه ای بسیار بدیع و زیبا پوشش یافته است. بنای کناری آن نیز دارای دو شاه نشین درجبهه های شرقی و غربی با  طرح نیمه هشت وجهی شبیه محراب مزار مولانا در تایباد و با حاشیه از تزیینات گچ بری با طرح مضرس آراسته شده است.
گنبدخانه بزرگ ازنظر ساختار معماری مشابه با اسلوب مسجد جامع نو است. بیشتر ساختار این بنا درهر حال، ‌به وسیله گریو استوانه ای بلند، ‌گنبد آن را پوشانده و به وسیله هشت ضلعی گریو پنهان مانده است. این هشت ضلعی، ‌ربع گنبدی ها را در فضای هشت گوشه بین قوس های متقاطع به مانند مسجد جامع نو مخفی می کند.
با توجه به نام این بنا (گنبد فیروز شاهی) و اینکه در متون به جز «امیر جلال الدین فیروزشاه بن ارغون شاه» شخص دیگری با این نام در احفاد «امیر تیمور گورکان» نیست، به احتمال قوی بنای واقع در ضلع غربی مجموعه از ابنیه خیریه امیر جلال الدین فیروزشاه است.

 

 

نمای بیرونی گنبد فیروزشاهی

مسجد جامع نو
بنای مشهور به مسجد جامع نو در پشت گنبد و ایوان مجموعه قرار دارد. راه دسترسی به فضاهای معماری آن از صحن کوچک سراچه است و در جلو صحن وسیعی است که در حال حاضر آجرفرش است، در طرفین ورودی مسجد جامع قاب های آجری زیبایی ایجاد شده به جز همین قابهای تزیینی درنمای بیرونی آن عناصر تزیینی دیگری دیده نمی شود. پوشش ایوان ورودی نیز آراسته به رسمی بندی است.

مسجد جامع

فضای داخلی مقصوره مشتمل بر شاه نشین هایی است که دربخش فوقانی آن ابتدا پوشش قوسی شکل و سپس گنبد مقصوره ساخته شده است. علاوه بر رسمی بندی زیبایی که پوشش میانی بنا را مزین کرده در پوشش سقف شاه نشین ها نیز همان نوع آراستگی تکرار شده است. در بخش فوقانی هر شاه نشین نورگیری تعبیه شده و بخشی از نور فضای داخلی مقصوره نیز از همین مکان تأمین می شود. وجود مقصوره با شکل چلیپا در میان بنا و شبستان های ستون دار طرفین، تعادل معماری منظری را برای مسجد جامع نو به وجود آورده است. رواق شرقی با مسجد عتیق پیوند خورده و به همین دلیل الزاماً بخشی از آن تخریب شده است. مقارن با آن بناهای مغولی واقع درضلع شمالی احتمالاً برچیده شده و دری که جایگزین محراب گنبدخانه بوده ورودی به مسجد جامع نو را فراهم ساخته است.
گنبد بنا بر روی چهار قوس بزرگ متقاطع قرار دارد و این قوسها از نظر ساختار خود برفراز بلندی طاقنماهای واقع در اضلاع اتاق جای گرفته اند. استخوان بندی گنبد و ساختار آن از بیرون به طورکامل نمایان است. بین چهار قوس بزرگ چهار ربع گنبد ساخته شده که با قوسهای کوچکتر که از رأس چهار قوس بزرگ برخاسته اند برگنبد تکیه دارند.
وضعیت شبستان های مسجد جامع به صورت جنوب شرقی- شمال غربی است که دردو سوی مقصوره چلیپایی شکل یا گنبدخانه ساخته شده است. این شبستانها به صورت فضاهایی ستون دار بوده و پوشش سقف آن نیز به شیوه «چهار ترک» است که دربین چهار ستون شکل گرفته است. ستونها هشت وجهی است و ادامه ترک های پوشش شبستان بر روی آنها قرار گرفته و تا بخش تحتانی ادامه می یابد. هیأت ستون های آجری شبستان نشان میدهد باید دارای استحکام و مقاومت زیادی باشند. گوشه تویزه ها نیز با آجر پوشیده شده است. فضای شبستان فاقد هر گونه عناصر تزیینی است و تنها یک بنای ساده آجری مستحکم است.
به استناد متون تاریخی و شواهد موجود بنای «مسجد جامع نو» به اهتمام «جلال الدین فیروزشاه» درعهد زمامداری میرزا شاهرخ بن تیمور گورکان درسال ۸۴۶ ه.ق ساخته شده است. درباره ابنیه خیریه ای که جلال الدین فیروزشاه در تمام زندگانی از خود جای گذاشت در متون تاریخی آمده است:
«امیر فیروزشاه بن ارغوان شاه به غایت حمیده خصال و پسندیده افعال بود و از اوایل جوانی تا اواخر اوقات زندگانی اخلاص ملازمت خاقان سعید «میرزا شاهرخ» می نمود و بی شائبه و بی تکلف سرانجام مهمات سادات و علماء‌و مشایخ و فقرا و رعایا و مساکین واجب و لازم می شناخت و در درون و بیرون دارالسلطنه هرات و سایر ممالک و ولایات بقاع خیز از مدارس و مساجد و خوانق و اربطه و حیاض بنیاد نهاده به اتمام رسانید.»

منظر مسجد جامع از روی بام

ورودی مجموعه
ورودی مجموعه به گونه ای است که جلب نظر کرده و افراد را به سمت خود فرا می خواند. معماری آن شامل پیش طاق ورودی آستانه درگاه با دری چوبی و طاقهای دو اشکوبه به طرفین است. پوشش پیش طاق مزین به نقاشی هایی ظریف و زیبا از گل و بوته احتمالاً از دوران تیموری و پس از آن است. در بالای این قسمت لوحی با این مضمون نصب شده است: «فاخلع نعلیک» (برگرفته از آیه ۱۲ سوره مبارکه طه) یعنی «موزه (کفش) از پای خارج ساز».

ورودی ارسن مجموعه

به دلیل اینکه درصحن های مجموعه، نمازهای  یومیه، ‌جمعه و اعیاد برپا می شوند، ورود به مجموعه با آداب خاصی انجام می گیرد به طوری که برای احترام و نشان دادن ارادت خویش به شیخ احمد با پای برهنه وارد مجموعه می شوند. در چوبی قدیمی مجموعه آراسته به کتیبه های کوفی است که به دلیل محو شدن بیشتر قسمت های آن قابل خواندن نیست، اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد.

سردر ورودی ارسن مزار

بنای آب انبار و متعلقات آن
درمجاورت درگاه ورودی مزارشیخ جام آب انباری آجری قرار دارد. برطبق کتیبه موجود و ماده تاریخ مصرع آخر ابیات، ‌بنا درسال ۱۰۱۰ ه.ق به سعی واهتمام شخصی به نام «فیروز جنگ ابن حسین»‌ از بزرگان دوران شاه عباس صفوی ساخته شده است.

آب انبار و متعلقات آن

ایوانچه هایی که در طرفین آب انبارو فضاهایی که در بخش فوقانی آن ایجاد شد احتمالاً بارانداز و محل بیتوته مسافران، ارادتمندان و زایران شیخ جام بوده است.

مسجد زیرزمینی
این اثر که در واقع آخرین بنا از ابنیه موجود در مجموعه معماری مزارشیخ احمدجام محسوب می شود، در مجاورت فضای ورودی و جنب آب انبار قرار دارد. در پشت این بنا نیز فضایی سبز و مشجر روبروی مزار شیخ جام واقع است. از دیدگاه معماری مسجد زیر زمینی مشتمل بر دو قسمت زمستانی و تابستانی است. مسجد زیرزمینی «زمستانی» پایین تر از سطح معابر و گذرگاه ها است که ساختار آن گویای هویت و اصالت آن می باشد.

مسجد زمستانی که بالای آن به عنوان مسجد تابستانی کاربری دارد

قسمت بالای این فضا، محدوده ای فاقد پوشش است و تنها محل محرابی ساده درآن مشخص است. پیرامون این فضا نیز با ایجاد دیوار چینی آجری محصور شده است. در ابتدای فضای داخلی مسجد، رشته پلکانی تعبیه شده است که مستقیماً به شبستان زیرزمینی مسجد منتهی می شود. شبستان فضایی مشتمل بر شش ستون چهار ضلعی و قطور است و به کمک همین ستون ها پوشش فضای داخل بنا نیز امکان پذیر شده است. نقاطی از پوشش سقف مسجد به صورت گنبدی بوده که این گنبد ها در میان هر چهار ستون شکل گرفته است.
ویژگی های معماری بنا حکایت از آن دارد که ‌شالوده و بنیان آن متعلق دوره صفویه بوده و در دوره قاجار شبستان وسعت پیدا کرده است. اما درسال ۱۳۹۸ ه.ق فضای داخلی بنا به همت تولیت مزار شیخ احمد جام «حاجی قاضی محمد جامی الاحمدی» مرمت شد و محراب آن نیز در سال ۱۳۵۷ شمسی باز پیرایی و مزین شد.

شبستان مسجد زیر زمینی

مسجد تابستانی و زیر زمینی

امروزه از بنای موسوم به «مدرسه امیرشاه ملک» اثری برجای نمانده است. اما به اعتقاد برخی از محققان از جمله گلمبک این بنا در ضلع جنوبی مجموعه وجود داشته و در حال حاضر ساختمان جدید جایگزین آن شده است.
این پژوهشگر که تحقیق خود را دربارۀ دوره های ساختمانی مزارشیخ جام انتشار داده است با تکیه برمتن کتاب مقامات، بنیان این مدرسه را ۸۴۶ ه.ق ذکر می کند. گویا بانی آن امیرشاه ملک در سال ۸۲۹ ه.ق نموده است. بنا بر نام قید شده در این کتاب امیرشاه ملک یکی از امرای کلان و معتبر تیمور گورکان بوده است که نامش در کتیبه مسجد شاه در مشهد دیده می شود. درحال حاضر در محل بنای امیرشاه ملک مدرسه ای قرار دارد که طلاب علوم دینی درآن مشغول به تحصیل اند.

فضای داخلی مدرسۀ امیرشاه ملک (ساختمان جدید الحداث) و موقعیت آن نسبت به ایوان

محوطه درختکاری مقابل مزار
بخشی از فضاهای موجود در مجموعه معماری مزار شیخ جام به محوطه ای اختصاص دارد که گسترش آن شمال غربی- جنوب شرقی است. گویا ماهیت این مکان با وجود شخصیتی زاهد به نام خدیجه خاتون (بی بی خدیجه) پیوند خورده است. نقل است وی در زمان شیخ احمد می زیست تا اینکه به تدریج تحت تأثیر اعتقاداتش قرار گرفت و با توجه به ارادت خویش به مرادش (شیخ احمد) بخشی از باغی را که مایملک خود بود وقف این عارف بزرگ می کند، تا اینکه پس از وفات پیکرش در نقطه ای ازاین محوطه به خاک سپرده می شود.