ساختارشناسی هویت محله‌ای تهران

شناسنامه کتاب:
طرح ساختارشناسی هویت محله‌ای شهر تهران:  جلد اول بازشناسی تغییرات مورفولوژیک (ریخت‌شناسی) محله در شهر تهران، گزارش تحلیل و تلفیق مطالعات طرح (هفت حوزه شهری تهران- 131 محله)
تهيه طرح: مهندسان مشاور مانيستار پارسه
به اهتمام: سید محمد هادی ایازی
ناشر: انتشارات امیدان به سفارش معاونت امور اجتماعی و فرهنگی
سال نشر: 1392
دوره چاپ: اول
 

ضرورت پرداخت به رویکرد توسعه پایدار تجزیه‌گرا و خردمحور، مبنای تنظیم برنامه‌ریزی‌های شهری است که شاکلۀ اصلی آن اولویت‌بخشی به بدنه اصلی جامعه یعنی مردم، و نگاه از پایین به نیازهای آنان می‌باشد. با این توضیح کتاب بازشناسی تغییرات مورفولوژیک (ریخت‌شناسی) محله در شهر تهران، اولین جلد از مطالعات «طرح ساختارشناسی هویت محله‌ای شهر تهران» است که برآمده از اولین طرح موضوعی «توسعه فضاهای فرهنگی شهر تهران» است. این مجلد جمع‌بندی وگزارش تحلیل، تلفیق و همچنین پیوست چهرۀ اجتماعی پهنه‌های محله‌ای برای هفت حوزه شهری تهران را شامل می‌شود که مجموعاً دربرگیرندۀ 131 محله به همراه زیر محله و ریز محلات است.

ملاک این تقسیم‌بندی در طرح حاضر هویت پیشینی، سازمان ادراکی، ساختار عملکردی و و محدودۀ فیزیکی بوده است. بر این اساس آنچه که در تقسیمات شهری طرح ملاک واقعی و ذاتی قلمداد شده است همانا ساختار محله‌ای است و دیگر تقسیمات شهری همچون منطقه و ناحیه به عنوان محدودۀ قابل تشخیص در نظر گرفته نشده‌اند. درادامه مجلدات دیگر این طرح شامل گزارش‌های تهیه شده به تفکیک هفت حوزۀ فرضی و پیشنهادی شهر تهران یعنی شمیران، تهران مرکزی، حوزۀ شرقی (با مرکزیت تهرانپارس)، حوزۀ شمال غرب (کن)، حوزۀ جنوب غرب (مهرآباد)، حوزۀ جنوب (ری) و حوزۀ شهری غرب ویژه (مناطق 21 و 22) می‌باشد.

از مجموعه کتابی که بر مبنای رویکرد توسعۀ پایدار تجزیه‌گرا با تمرکز بر پهنه‌های همگن اجتماعی و فرهنگی خرد تنظیم شده، می‌توان به منظور امکان تدوین و طراحی برنامه‌ریزی‌ها و راهبردهای ساختاری، فرهنگی، و اجتماعی سطوح خرد به صورت خاص و سطوح کلان سیاست‌های توسعه شهری به طور عام استفاده نمود. حسن این مجموعه آن است که برای اولین بار در تاریخ مدیریت شهری تهران، کلیت شهر با هدف شناسایی واحدهای هویتی و عملکردی مدنظر قرار داده شده، تا از این طریق درصدد شناسایی رابطه و نسبت هر یک از این واحدها با ساختار فضایی تهران برآید و نقش هسته‌های مجزای شهری که تا کنون ذیل عناوینی همچون منطقه و ناحیه کمتر مورد توجه قرار گرفته است را بر مبنای همگنی‌های اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، عملکردی و ادراکی، برساخت نماید. بر این اساس طرح پیش‌ رو درصدد بازشناسی هویت و شکل واقعی شهر است. این طرح با شناخت محلات به جای پرداختن با توده‌های مکانیکی و غیرقابل مدیریت کلان شهری، تلاش می‌کند تا امکان مدیریت کارآمد شهر را برای مجموعه مدیریتی شهرداری تهران فرآهم آورد.

جلد اول این مجمومه یعنی بازشناسی تغییرات مورفولوژیک محله در شهر تهران در سه فصل مجزا به علاوۀ یک پیوست، گردآوری و تنظیم شده است. فصل اول کتاب با اشاره به کلیات طرح، به بیان مقدمه و طرح مسئله در باب اهمیت کتاب می‌پردازد. در این بخش طرح ساختارشناسی هویت شهر تهران نوعی جستجوی تاریخی – اجتماعی مکان تصور شده که زیر غبار گذر زمان، چهرۀ واقعی‌اش مخدوش شده و اصلی‌ترین عنصر و واحد تشکیل‌دهندۀ آن یعنی محله که ذات واقعی شهر می‌باشد، محو گردیده است.  بر این اساس طرح ساختارشناسی هویت محله‌ای شهر تهران غبارروبی از هویت‌های طبیعی - تاریخی و اجتماعی – فرهنگی گسترده‌ای است که از زمان‌های دور آباد بوده است.

فصل دوم کتاب در چهار بخش مجزا به تاریخچۀ شکل‌گیری و توسعه محله‌های شهر تهران در ادوار مختلف، پیشینه تقسیمات شهر تهران، تعیین محدوده و مرز محلات، و شکل واقعی و ذاتی شهر بر مبنای حوزه‌بندی فرضی و پیشنهادی تهران، به تحلیل مطالعات طرح حاضر می‌پردازد. گردآورندگان کتاب ذیل بخش تاریخچۀ شکل‌گیری محله‌های شهر تهران در ادوار مختلفی از زمان صفویه تا دوران جمهوری اسلامی به بیان رخدادها و ویژگی‌های شاخص تأثیرگذار بر چهره اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیمای کالبدی شهر تهران می‌پردازند. بخش دوم این فصل در ذیل عنواینی چون تقسیمات وزارت کشور، تقسیمات اداری شهر تهران و همچنین تقسیمات اعتباری شهر تهران از قبیل طرح جامع به پیشینۀ تقسیمات شهری تهران و تقسیمات محله‌ای آن اشاره دارد. بخش سوم به نوعی به روش‌شناسی طرح و تعیین محدودۀ مرز محله‌ها در طرح حاضر بر مبنای محدوده هویتی، فیزیکی، عملکردی و محدوده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می‌‌پردازد و بخش چهارم نیز شکل واقعی شهر بر مبنای حوزه‌بندی فرضی و پیشنهادی شهر تهران را مدنظر قرار می‌دهد.

شناخت شهر در قالب ساختار محله‌ای و تبین جایگاه و نقش محله در سازمان فضایی شهر محور فصل سوم کتاب حاضر است. بر این اساس 131 پهنه محله‌ای انتخاب شده با معیارها و مؤلفه‌هایی همچون؛ موقعیت قرارگیری محله در شهر از دیدگاه طرح جامع، موقعیت قرارگیری محله در شهر از منظر جغرافیایی، موقعیت قرارگیری محله در شهر  از منظر کیفیت زیستی، تاریخچه محله، شکل‌گیری محله در دوره زمانی مشخص، پیشینه سکونتگاهی اولیه، نوع تأثیر گذاری تاریخ محله در هویت‌بخش آن، نوع توسعه و شکل‌گیری محله، محدوده و مرز محله، عوامل مؤثر بر ریخت‌شناسی محله، سازمان‌فضایی محله، نقش محله از منظر عملکردی در سازمان فضایی شهر، چهره اجتماعی محله، گروه‌بندی اقشار ساکن در محله، تداوم و تغییر سکونت در محله و دلایل شکل‌گیری هویت اجتماعی محله از لحاظ سرمایه و منزلت اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرند.
بخش پیوست کتاب نیز به بررسی نیم‌رخ اجتماعی پهنه‌های محله‌ای و ارائه گزارشی خلاصه از  ویژگی‌ اجتماعی و فرهنگی محلات مورد بررسی منطبق با حوزه‌بندی فرضی و پیشنهادی شهر تهران می‌پردازد. در این بخش به‌صورت توصیفی گزارشی کوتاه از پیشینه تاریخی، جغرافیایی، عملکردی و هویتی پهنه‌های محله‌ای ارائه می‌شود.

طرح مسائل فوق که نمایی کلی از جلد اول طرح ساختارشناسی هویت محله‌ای شهر تهران را دربرمی‌گیرد، گام آغازین است که می‌بایست بر ضرورت و تداوم انجام آن در سطحی گسترده و کلان صحه گذاشت. امروزه لزوم توجه به رویکرد توسعه پایدار تجزیه‌گرا از الزمات اساسی تدوین برنامه‌های راهبردی محسوب می‌شود که بدون انجام مطالعات خردمحور مصداق بارز آب در هاون کوبیدن و انجام کار بیهوده است. امید است چنین مطالعاتی که طرح حاضر اولین گام عملیاتی آن به‌شمار می‌رود با تدقیق و ممارست هرچه بیشتر برنامه‌ریزان پیگیری گردد تا شاهد تدوین برنامه‌ریزی‌های دقیق و کارآمد در سطوح خرد و محلی باشیم.