چيستي وضرورت توسعه پايدار

معمارنت- سلسله گفتار پیش رو به منظور آشنایی با توسعه، شهر و معماری پایدار به قلم آزیتا رضوان برای تارنمای معمارنت تهیه شده است. هدف این مقالات آشنایی دانش‌جویان و دست‌اندرکاران معماری و شهرسازی با آخرین مطالعات و دستاوردها در زمینه توسعه پایدار در شهرسازی و معماری است. سطح علمی مقالات در حد سال‌های اول دانشگاهی و مقدماتی است و از آشنایی با تاریخ‌چه و اصول کلی پایداری آغاز می‌شود و به‌تدریج  به مطالب تخصصی‌تر در باره معماری پایدار می‌رسد. از آن‌جایی که نویسنده‌ي مقالات، خود در کشور امریکا به تحصیلات تکمیلی و تحقیق در زمینه معماری و شهر پایدار پرداخته است، ترجیحا از منابع خارجی و دست اول بهره گرفته شده است. در هر گفتار فهرست منابع ذکر شده است، اگر خوانندگان و علاقه‌مندان به برخی از مقالات در اینترنت دسترسی ندارند، می توانند در این باره  با سایت معمارنت تماس بگیرند.

موضوعات مورد بحث به ترتیب زیر و  در 10 مقاله ارائه مي‌شوند. مطالب با توجه به علاقه خوانندگان و تمایل آن‌ها ممکن است تغییر کند. خوانندگان می توانند سؤالات و اظهار نظرهای خود را با گردانندگان سایت در میان بگذارند.
1-    توسعه پایدار چیست و چرا ضروري است؟
2-    معیار اندازه‌گیری توسعه پایدار
3-    شهر پایدار
4-    معماری پایدار و شاخصه‌های آن
a)    سایت
b)    آب
c)    انرژی
d)    تهویه
e)    مواد و مصالح ساختمانی
5-    حمل و نقل پایدار

گفتار اول: توسعه پایدار چیست و چرا ضروري است؟
افزایش مشکلات زیست محیطی و آلودگی به علاقه رو به رشد به سیستم های پایدار در بخش‌های مختلف منجر شده است. در بسیاری از کشورها، متخصصان به طور فزاینده‌ای به دنبال تدوین قوانین کنترل کننده شهری، ارتقاء مقررات ساختمان‌ها و توسعه سیستم‌های رتبه‌بندی زیست محیطی به عنوان راه‌هایی برای ترویج توسعه پایدار هستند.

با آغاز قرن بیست و یکم، کمبود منابع طبیعی، رشد جمعیت و نگرانی‌ها در مورد آلودگی، شهرها را به بررسی و بازنگري برنامه‌های زیست محیطی‌شان وامی‌دارد. شهرداری‌ها توجه به تولید گازهای گل‌خانه‌ای، استفاده از آب، مدیریت زباله‌های شهری، بازیافت، کاربری زمین و در مجموع کیفیت محیط زیست را در هنگام تعیین اهداف خود برای آینده پيشِ روي خود مي‌گذارند. این اهداف نه تنها منعکس کننده نگهداری و بهبود محیط زیست موجود، بلکه نشان دهنده نگرانی فزاینده از سرزندگی و پایداری دراز مدت شهرها است. ( شین وگریدل )

از ابتدا به راه حل‌های پایدار در توسعه توجه جدی نمي‌شد، تا زمانی که جهان در سال‌های 1970در شوک بحران انرژی فرو رفت. کیبرت  توضیح می‌دهد که این بحران ریشه اولین جنبش ساختمان‌های سبز در ایالات متحده است که بهره‌وری انرژی را هدف‌گذاري کرد. کاهش صدور نفت از طرف کشورهای عضو اوپک به‌دنبال جنگ اعراب و اسرايیل و افزایش ناگهانی قیمت نفت، هشداری برای کشورهای غربی و به‌ويژه امریکا بود.  نگرانی از وابستگی به انرژی‌های فسیلی، این کشورها را بر آن داشت تا به‌دنبال صرفه جویی در مصرف انرژی و تولید انرژی‌های جایگزین باشند. جنبش دوم، با این حال تمرکز پیچیده‌تری داشت: تاثیر جهانی فعالیت‌های انسانی بر محیط زیست. جنبش دوم پس از سال‌های 1990 آغاز شد.  آلودگی محیط زیست بشر و فزایش بی‌اندازه گازهای گل‌خانه‌ای موجود در اتمسفر و گرمایش کره زمین از مهم‌ترین دلایل آغاز این جنبش دوم بودند.  

 توسعه پایدار نخستين بار با رويکرد محیط زیست و توسعه  در نشست کمیسیون جهانی سازمان ملل متحد (WCED) و درگزارش آینده مشترک ما پیشنهاد شد. این اصطلاح به عنوان «توسعه‌ای که نیازهای کنوني را به گونه‌ای پاسخ دهد که توانایی نسل‌های آینده را برای رفع نیازهای خود به خطر نیاندازد»، تعریف شد (کمیته NGO). در زمان تهیه این گزارش هرلم برانت لند ، ریاست این کمیسیون را به عهده داشت و کمیسیون بعدها به نام کمیسیون برانت لند و این گزارش به گزارش برانت لند معروف شد.  کمیسیون برای نشست بین‌المللی که در آن طرح های مشخص و اهداف تعیین شده‌ای را به‌دنبال داشته باشد، دعوت به عمل آورد.  این جلسه در سال 1992 و در شهر ریودوژانیرو برزیل برگزار شد. نتیجه نشست ریو طرح  جامع  عمل، شناخته شده به عنوان «دستور کار 21  » بود که  مستلزم اقداماتی جهانی، ملی و محلی براي ایجاد حیات پایدارتر در کره زمین در آینده بود.  عدد 21 در این دستور کار اشاره  به قرن بیست و یکم داشت و به 40 فصل در 4 بخش زیر دسته‌بندی شده است. در اين دستور کار، دامنه تعريف توسعه پايدار علاوه برمحيط زيست، جنبه‌هاي اجتماعي و اقتصادي را نيز در بر‌گرفت :

بخش اول ابعاد اقتصادی- اجتماعی توسعه شامل: همکاری بین‌المللی برای سرعت بخشیدن به توسعه پایدار و سیاست‌های مرتبط داخلی در کشورهای در حال توسعه، مبارزه با فقر، تغییر الگوی مصرف، پویایی جمعیت و پایداری، محافظت و ارتقاء سلامت انسان، ترویج توسعه استقرار انسانی پایدار، ادغام محیط زیست و توسعه در تصمیم گیری.

بخش دوم حفاظت و مدیریت منابع برای توسعه شامل: حفاظت جَوّی، رویکرد یک‌پارچه به برنامه‌ریزی و مدیریت منابع زمین، مبارزه با جنگل‌زدایی، مبارزه با بیابان‌زایی و خشک‌سالی، توسعه کوه پایدار، ترویج کشاورزی پایدار و توسعه روستایی، حفاظت از تنوع زیستی، مدیریت فناوری زیستی سازگار با محیط زیست، حفاظت از اقیانوس‌ها، دریاها و مناطق ساحلی، حفاظت از کیفیت و تأمین منابع آب شیرین، مدیریت سازگار با محیط زیست از مواد شیمیایی سمی، از جمله جلوگیری از حمل و نقل بین‌المللی غیر قانونی محصولات سمّی و خطرناک، مدیریت زیست محیطی پس‌ماندها در زباله‌های خطرناک، فاضلاب، و زباله‌های رادیواکتیو.

بخش سوم تقویت نقش گروه‌های مهم شامل: اقدام جهانی برای زنان به سوی توسعه پایدار و عادلانه، کودکان و جوانان در توسعه پایدار، شناخت و تقویت نقش مردم بومی و جوامع آن‌ها، تقویت نقش سازمان‌های غیر دولتی و مردم‌نهاد به‌عنوان همکاران توسعه پایدار، طرح‌های مقامات محلی در حمایت از دستور کار، تقویت نقش کارگران و اتحادیه‌های کارگری، فعال کردن فن‌آوری جامعه و تقویت نقش کشاورزان.

بخش چهارم ابزار اجرایی شامل: منابع مالی و سازوکارهای آن، انتقال فن‌آوری سازگار با محیط زیست، همکاری و ظرفیت‌سازی علم برای توسعه پایدار، ترویج آموزش و پرورش، آگاهی عمومی و آموزش، سازوکارهای ملی و همکاری بین‌المللی برای ظرفیت‌سازی در کشورهای در حال توسعه، حقوق بین‌المللی و سازوکارهای آن (توسعه پایدار، سازمان ملل ).

با وجود پذیرش عمومی بر مفهوم توسعه پایدار که خواستار همگرایی بین سه رکن توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفاظت از محیط زیست است، هنوز توافقی بر اصول اساسی توسعه پایدار وجود ندارد. از زمان گزارش برانت لند، دولت‌ها و سازمان‌ها، توسعه پایدار را به عنوان هدفي مطلوب در نظر گرفته‌اند، اما اجرای آن دشوار بوده است.  

ماتیوز و همیل   اشاره می‌کنند که مشکل اصلی از زمان اجلاس ریو، «در طراحی این حرکت از تئوری تا عمل بوده است. در اینجا بازدارندگی‌های سرسخت محدودیت‌های فن‌آورانه، سیاسی و جزآن‌ها روشن می‌شود». در حالی که توسعه پایدار برای در بر گرفتن سه رکن پایداری محیط زيستی، پایداری اقتصادی و پایداری اجتماعی در نظر گرفته شده بود، در طول 20 سال گذشته اغلب به عنوان مسأله‌اي محیط زيستی تعریف شده است. «در واقع هم، اولین جلوه‌های آن، توسعه پایدار، دستور کار سبز بود و یا آوردن ملاحظات محیط زيستی در توسعه اقتصادی ».

اساس توسعه پایدار تعادل بین سه عرصه محیط زیست، اقتصاد، و جامعه است. اگر یکی از این ستون‌ها برداشته شود، سیستم تعادل خود را از دست خواهد داد. البته در اکثر سیستم‌های ارزیابی توسعه پایدار مسائل محیط زيستی در اولویت جاي دارند و ارزیابی جنبه‌های اقتصادی و اجتماعیِ پایداری، بسیار پیچیده به نظر می‌رسند. مسائل محیط زيستی از جانب دیگر، به دلیل تهدید فوری گرم شدن کره زمین، به طور فزاینده‌ای راهبردهای مربوط به آن را تحت تاثیر قرار داد. در نتیجه، متداول‌ترین قوانین محیط زيستی و سیستم‌های رتبه‌بندی و مقررات ساختمان و ساخت و ساز، بیش‌تر به مصرف انرژی و نصب و راه‌اندازی فن‌آوری‌های جدید پرداخته‌است تا بررسی جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی آن.

توافق تاریخی کیوتوی ژاپن نیز از اهمیت به‌سزایی در تاریخ توسعه پایدار برخوردار است.  پروتکل کیوتو توافقي بین‌المللی درباره کنوانسیون سازمان ملل متحد براي تغییرات آب و هوا است، با اهداف کاهش انتشار تولید گازهای گل‌خانه‌ای، با اذعان به این که کشورهای توسعه یافته عمدتا مسئول  سطح فعلی بالای  انتشار گازهای گل‌خانه‌ای هستند. پروتکل کیوتو در سال 1997 پذیرفته شد و اولین دوره تعهد آن در سال 2008 آغاز شده و در سال 2012 به پایان رسید. در دومین دوره کشورها متعهد به کاهش انتشار گازهای گل‌خانه‌ای دست‌کم 18 درصد کم‌تر از میزان سال 1990 در دوره هشت ساله 2020-2013 شدند.

 نمودار شماره 1 انتشار سرانه کربن دی اکسید از مصرف انرژی را بین سال‌های 1980 تا 2011 در چند کشور، قاره اروپا، و جهان مقایسه می‌کند. آمار نشان می دهد در حالی‌که کشورهای توسعه یافته و در صدر آن‌ها امریکا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گل‌خانه‌ای بوده‌اند، اخیراً شروع به کنترل انتشار این گازها کرده‌اند و از میزان انتشار این گازها کاسته‌اند. از جانب دیگر انتشار گازهای گل‌خانه‌ای از جانب کشورهای در حال توسعه مانند ایران و چین است. با آن‌که میزان سرانه این گازها در جهان تقریباً ثابت مانده است، اما به توجه به رشد جمعیت دنیا، انتشار این گازها در طی 30 سال 2010-1980 حدود 77 درصد افزایش یافته است.

نمودار 1. انتشار سرانه کربن دی اکسید از مصرف انرژی (تن دی اکسید کربن برای هر نفر)، 2011-1980. داده‌ها برگرفته از اداره اطلاعات انرژی آمریکا
 

نمودار شماره 2 نسبت تولید گازهای گل‌خانه‌ای به تولید ناخالص داخلی (GDP) بین سال‌های 1980 تا 2011 در چند کشور، قاره اروپا و جهان را مقایسه می‌کند. این مقایسه نشان می‌دهد که در کشور ایران، نسبت تولید گازهای گل‌خانه‌ای در طول این 31 سال دو برابر شده است و از کشور چین که یکی از بالاترین نسبت گازهای گل‌خانه‌ای را داشت، پیشی گرفته است. کشور چین این نسبت را در طی این سال‌ها به یک سوم رسانده است. همچنین این نمودار نشان می‌دهد که اگر چه درکشوری مانند امریکا، سرانه تولید گازهای گل‌خانه‌ای به نسبت کشورهای دیگر بسیار بالاست، اما تولید این گازها نسبت به تولید ناخالص داخلی از متوسط سطح جهانی نیز کم‌تر است. به عبارت دیگر اگر در کشوری مثل امریکا گازهای گل‌خانه‌ای تولید می‌شود، به دلیل رونق کسب کار و تولید در این کشور است.  در حالی‌که درکشوری مانند ایران، تولید این گازها بیش‌تر ناشی از مصرف است تا تولید. 
 

نمودار شماره 2: شدت کربن با استفاده از بازار نرخ ارز  (تن دی اکسید کربن به‌ازای هر هزاردلار  GDP سال 2005 آمریکا) 
 

نمودار شماره 3 انتشار دی اکسید کربن (CO2) درایالات متحده  ناشی از مصرف انرژی طی سال‌های 1949-2009 را نشان می‌دهد. انتشار CO2 در بخش صنعت ایالات متحده  به میزان چشم‌گيري در این سال‌ها کاهش یافته‌است و به میزان قبل از 1970 رسیده است.  می‌توان نتیجه گرفت که قوانین مهارکننده در این بخش پس از دهه 70 آغاز شده است. با این حال، سیاست‌های محيط زيستي در بخش ساختمان هنوز به عنوان جدی پیگیری نمی‌شود. کانتوکوستا  می‌گوید قوانین، نقش و اهمیت به‌سزایی در مهار تولید گازهای گل‌خانه‌ای دارند:
سیاست های راهبردي می‌توانند نقش مهمی در جهت توسعه پایدار داشته باشند. در ایالات متحده، ساختمان‌ها به مرکز توجه بهره‌وری از انرژی و راهبردهای کاهش کربن تبدیل شده‌اند، به‌ویژه به دلیل آن‌که اقداماتی در جهت بهره‌وری انرژی در ساختمان‌ها می‌تواند به اثرات مثبت «دو جانبه» در نتیجه  کاهش کربن و افزودن ارزش املاک و مستغلات منجر شود.

نمودار شماره 3. انتشار دی اکسید کربن در ایالات متحده از مصرف انرژی در بخش‌های ساختمان، صنعت و حمل و نقل در سال‌های 1949-2011. داده ها برگرفته از اداره اطلاعات انرژی آمریکا، 2011  
 

در حالی که اصول توسعه پایدار شاید در سراسر جهان مشابه باشند، شرایط زیستی مختلف، رویکردهای اختصاصی برای توجه به شرایط محیطی محلی لازم است تا مفهوم بهتری از بناهای پایدار و توسعه پایدار داشت. به منظور تعریف سیستم ارزیابی پایدار، تعریف روشنی از پایداری مورد نیاز است. براي تعریف قوانین تأمین‌کننده توسعه پایدار کارآمد و جامع، سیستم‌های رتبه‌بندی‌اي ایجاد شدند تا تعریفی از بناهای پایدار و مقیاس اندازه‌گیری مناسب آن را فراهم کنند. این سیستم‌های رتبه‌بندی در طول زمان بارها تجدید نظر شده و گسترش یافته‌اند تا شامل جنبه‌های بیش‌تری از پایداری باشند.
گفتار دوم به بررسی این سیستم‌ها و یافتن مقیاس مناسب برای توسعه پایدار می‌پردازد.