تركيب رنگ، چوب و شيشه در اُرُسی

ترکیب رنگ و چوب و شیشه در ارسی، یادگار معماری ایرانی    
(با معرفی سعیده توتونچیان احیاگر ارسی های سنتی ایرانی)

الف: نگاهی مختصر به تاریخ پیدایی و ویژگی های درها و پنجره های ارسی
اُرُسی ها از ویژه ترین عناصر معماری ایرانی هستند. ارسی در یا پنجره ی کشویی بالارویی است که به طور عمودی بالا و پایین برده می شود و عموماً درگاه آن رو به حیاط است. بدنه ی ارسی با چوب به شیوه ی منبت کاری و مشبک (گره چینی) و نقش های متنوع هندسی و گیاهی (گره چینی و اسلیمی) ساخته می شود و سپس درون شبکه های چوبی شیشه های رنگی گذاشته می شود. ارسی ها معمولا مستطیل شکل هستند و بخش فوقانی آن ها تا زیر سقف به شکل مستطیلی یا هلالی یا ضربی که با شیشه های رنگی زینت داده شده، تکمیل می شود. این گونه در و پنجره برای تنظیم و ملایم کردن نور در خانه های آفتاب گیر مناطق گرمسیری کاربرد وسیعی داشته و بسیار مناسب بوده است. اما ساخت آن در سایر مناطق نیز کم و بیش رواج داشت و در بعضی مواقع در آن آیینه کاری نیز به کار می رفت.  

با آنکه گره چینی و گره سازی و کاربرد نقوش گره دار در بناهای ایرانی قدمت کهنی دارد و نمونه آثاری از این هنر حتی از دوره ی آل بویه باقی مانده است؛ اما کاربرد گره چینی با ترکیب شیشه، آن طور که در پنجره ها و درهای ارسی دیده می شود، بیشتر از زمان صفویه به این سو قابل پیگیری است.

درباره ی واژه ی «ارسی» و اینکه چرا پنجره های گره چینی چوبی با تلفیق شیشه های رنگی و آینه را ارسی می خوانند، به طور کلی دو نظر اصلی وجود دارد: دیدگاه اول هنر ساخت در و پنجره های ارسی را هنری وارداتی می داند و معتقد است که با توجه به تاریخچه ی احتمالی استفاده از تزیین ویترای، شیشه های رنگی و نقشبند منقوش در کشورهای اروپایی در قرون وسطی و بخصوص در کلیساهای عصر گوتیک، ایده ی ساخت ارسی محتملاً از آن سرزمین ها به ایران آمده است. در جریان تسلط دولت عثمانی بر متصرفات روم این هنر توسط گروهی از هنرمندان ارامنه به ارمنستان منتقل شد و با ترکیبی از چوب و شیشه و اتصالات گوناگون در تزئین درها و پنجره ها مورد استفاده قرار گرفت. با تشکیل حکومت صفویان و بخصوص در دوران شاه عباس صفوی گروهی از ارامنه ی شوروی به دلیل ملاحضات سیاسی به اصفهان کوچانده شدند و با احداث کلیساها و مدارس مختص خود، بخشی از هنر و فرهنگ سرزمین خود را به ایران آوردند. از جمله گره چینی با شیشه رنگی که در قالب پنجره ها و روزن ها و درها و با نام ارسی استفاده شد. از این رو و با توجه به چنین دیدگاهی گفته می شود که ارسی از واژه ی اروس به معنای روس یا منسوب به روسیه عاریه گرفته شده است.

دیدگاه دوم که بیشتر توسط «محمد کریم پیرنیا» نمایندگی می شود، نظر قبلی را رد می کند و این طور استدلال می کند که قدمت ساخت چنین پنجره هایی در ایران بسیار پیش تر از شکل گیری هرگونه معماری قابل توجه در روسیه است، و نمونه هایی از این هنر را در بناها و نقاشی های کهن ایرانی می توان یافت. وی بیان می کند که احتمالاً نام ارسی به دلیل شباهت آن با قند اروس باعث این اشتباه شده است. او همچنین می افزاید که «اُر» پیشوندی است به معنای بالارفتن و نظایر آن، این پیشوند مثلاً در واژه ی اردک (مرغ بالا جهنده)، ارچین (پله) و بسیاری واژه های دیگر دیده می شود. این پیشوند به معنای شبکه و نور و تماشا نیز در گویش های جنوب ایران بسیار رواج دارد. از آنجا که ارسی پنجره ی مشبکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه ی گرد به سمت بالا می رود، از این رو یافتن ریشه های ایرانی برای این هنر محتمل تر است.

«آرتور اپهام پوپ» نویسنده ی کتاب «شاهکارهای هنر ایران» به سنت غربیان این پنجره های رنگی را «ویترای» می نامد و می نویسد پنجره های ویترای از حدود قرن هفدهم جزء مهمی از معماری ایران محسوب می شوند. چنانکه اشراف و حتی خانواده های متوسط در خانه های خود حداقل یک دیوار را به این هنر اختصاص می دادند. در این پنجره ها فرم های هندی، ستاره ها، چرخ ها و چندوجهی های در هم تنیده شده، قاب ایده آلی را برای شیشه های رنگی ایچاد می کنند. رنگ ها به تنهایی شاید کمی تند باشند، اما توسط این طرح های شکسته شده و زاویه دار به خوبی تقسیم شده و باهم ادغام یافته اند، به طوری که نتیجه ی کار ایده آل است. پوپ به نقل از تاورنیه ادامه می دهد معمولاً از این روش برای اتاق زنان یا اتاق هایی که ایشان استفاده می کردند بهره می بردند. بدین ترتیب ضمن اینکه از پنجره هایی به شفافی کریستال استفاده می بردند، با این روش فضایی ایجاد می کردند تا زنان کمتر دیده بشوند.

ارسی ها علاوه بر ایجاد فضای محرمیت در خانه، در تأمین نور طبیعی منازل نیز نقش بسزایی داشتند. معماری ایرانی و تزئینات آن همواره به گونه ای ساماندهی و طراحی می شد که امکان استفاده از حداکثر نور خورشید را برای تأمین نور ارزان و سالم در طول ساعات روز فراهم کند. مضاف بر این ها گره چینی با شیشه های رنگی و چوب (ارسی) با برپایی نوعی نظام خاص هندسی نقوش باعث ایجاد امکان موثر و ویژه ی خاصیت «اکوستیک» در معماری می شود. فرم های شش ضلعی با گوشه ها و زوایای حساب شده در گره چینی می توانند در پایین آوردن قدرت انتقال و برد صدا موثر باشند. این فرم ها (مانند آنچه در بنای چهل ستون قابل مشاهده است) با ایجاد نوعی رزونانس صوتی به ایجاد فضای اکوستیک کمک می کنند.

ارسی ها از اجزای اصلی معماری ایرانی در دوره ها صفویه، زندیه، قاجاریه و حتی پهلوی بودند که امروزه اثر چندانی از آن در معماری مدرن خانه های ایرانی یافت نمی شود. ارسی ها دارای کارکرد همزمان معمارانه و تزئینی بودند و معمولاً سه دری، پنج دری، هفت دری و گاهی نه دری ساخته می شدند و در ساختار اصلي خود از چهارچوب، وادار، پاخور، پاتاق و لنگه ها تشکيل می شدند. چهار چوب از چوب هایی به صورت طولي، عرضي و منحني تشکيل يافته که ساير اجزاي ارسي در ميان آن قرار  می گیرد. ستون هاي عمودي در وسط چهارچوب، همینطور ستون هاي که به صورت طولي پنجره را به قسمت‌هايي مساوي تقسیم می کنند وادار نام دارند؛ پاخور يا پاشنه ارسي قسمت پايين و افقي چهارچوب است که ارتفاع آن با توجه به ارتفاع کتيبه و لنگه ها عموماً بين ١٠ تا ٥٠ سانتي متر تغيير  مي کند؛ پاتاق يا کتيبه به قسمت بالایی پنجره اطلاق می‌شود که لنگه ها در داخل آن ها قرار می‌گیرند؛ بخشی از قسمت پایین ارسی دارای شیشه های رنگی بزرگ، گاهی تزئینات و به صورت متحرک است، که به آن لنگه یا درک یا چشمه می‌گویند.  

خانه حقیقی در تهران (ساخته شده در عصر صفوی، با تزئینات عهد زند و قاجار)، خانه اعلم در اصفهان (حدود 140 سال قبل)، خانه امام جمعه در تهران (عصر ناصرالدین شاه قاجار)، خانه آصف وزیری در سنندج (عصر قاجار) و خانه امینی ها در قزوین (عصر قاجار) تنها نمونه هایی از بناهای به جا مانده از سنت معماری ایرانی هستند که درها و پنجره های ارسی به کمال در آن ها بکار رفته است.

ب. سعیده توتونچیان و احیای ساخت و مرمت ارسی
«سعیده توتونچیان» متولد بهار 1347در تهران است که از سال ١٣٧٧ با هدف مرمت و احیای ارسی ها فعالیت خود را آغاز کرد. او با جمع آوری نمونه ها و طرح های عصر صفویه و قاجار و شاگردی نزد اساتید این هنر، حرفه ی ساخت ارسی ها را به روشی سنتی فرا گرفت و همزمان با مطالعه و مشاوره اساتید دانشگاه و کارشناسان سازمان میراث فرهنگی روش های علمی مرمت و احیای ارسی ها را آموخت. تأسیس کارگاه «مشیانه» با هدف ساخت، احیا و مرمت و آموزش این هنر حاصل تلاش های سعیده توتونچیان در راه حفظ و بازآفرینی این هنر سنتی ایرانی و بکارگیری آن در فرم های نو و کاربردی در معماری و طراحی داخلی بوده است. سعیده توتونچیان از سال ١٣٨٢ و با هدف گسترش ساخت و احیای ارسی ها به آموزش عملی دانشجویان مرمت و نیز کارآموزان علاقمند به این رشته پرداخته است.

 طی 15 ساله گذشته، کارگاه مشیانه بالغ بر ٥٠٠ قطعه ارسی اعم از گره چینی، اسلیمی و مشبک را مرمت و احیا و به مجموعه های هنری تحویل داده است. فعالیت دیگری که توسط این کارگاه انجام می شود شبیه سازی است، بدین معنی که با الگو برداری از ارسی های قدیمی و با استفاده از ابزار و لوازم جدید متناسب با نیاز امروز در و پنجره های جدید با سبک قدیم ساخته و نصب می شوند. تبدیل قطعاتی از ارسی ها به اسباب کاربردی زندگی امروز همچون قاب آینه، میز، پیشخوان، بوفه ویترین و ...از جمله دیگر فعالیت های کارگاه مشیانه است که تمامی این مراحل از طراحی تا ساخت به روش سنتی اجرا می شود. انجام پروژه های طراحی داخلی، برگزاری نمایشگاه، آموزش هنرجویان و مشاوره و راهنمایی پروژه های مرمت از دیگر فعالیت های سعیده توتونچیان برای حفظ و احیای این هنر ارزشمند در سنت معماری ایرانی است. توتونچیان می گوید تاکنون بیش از بیش از 500 قطعه از آثار ارسی از زیباترین گوشواره ها، تا ارسی های سه دری و پنج دری با ارتفاع 3 متر، تا گره چینی های کبریتی که هر خشت آن کمتر از 8 سانت بوده را مرمت کرده است، اما همچنان با دیدن هر اثر جدید هیجان زده می شود و با اتمام مرمت هر قطعه شاد. او معتقد است برای حفظ این دیرینه های هنر تنها مرمت کافی نیست، بلکه باید ارسی ها را دوباره به زندگی و خانه ها آورد و با تبدیل شان به اشیاء کاربردی یا الهام از آن ها در طراحی داخلی از زیبایی شان در معماری معاصر بهره برد.

تصاویر:
1.    ارسی در خانه حبیب آبادی  اصفهان، عصر قاجار

2.    ارسی در ارگ کریم خان شیراز، عصر زندیه

3.    مسجد نصیرالملک در شیراز، عصر قاجار

4.    نمونه  هایی از آثار ارسی مرمت شده در کارگاه مشیانه

5.    ساخت اشیاء کاربردی با الهام از ارسی های سنتی در کارگاه مشیانه