نورپردازی شهری و مناسبت‌های آیینی

در طراحی فضای شهری مطلوب و ایده‌آل عناصر مهمی تأثیرگذار است و در این راستا نور از جمله عناصری است که در کیفیت و جلوه‌ی بصری، خصوصاً سیمای شبانه ابنیه و فضاهای شهری بسیار مؤثر است، به طوری که از دیرباز همواره چگونگی تعامل ابنیه و بافت شهری با نور طبیعی مورد توجه بوده و اغلب بناهای سنتی نسبت و رابطه‌ی صحیحی با آن داشته است.

امروزه با توجه به تغییرات بوجود آمده در شیوه و ساختار زندگی جوامع و جریان داشتن بخش اعظمی از فعالیت‌ها و کارکردهای محیط‌های انسانی در ساعات شبانه، استفاده از نور مصنوعی در غیاب نور روز امری اجتناب ناپذیر می‌نماید. از طرف دیگر به دلیل گوناگونی مصارف این دسته از عناصر شهری، رفع کلیه‌ی نیازها و در عین حال پرهیز از آشفتگی بصری در محیط، امری دشوار بوده و نیاز به برنامه‌ریزی و تفکر فراوان دارد. به طور کلی طراحی سیستم روشنایی در شهرها به این دلایل صورت می‌پذیرد: تأمین روشنایی فضاهای فعالیت، تأمین روشنایی گذرها، ایجاد نور تزیینی.

زنده نگه داشتن فضاهای شهری و زیباسازی بیشتر آنها در شب، مستلزم تأمین روشنایی بهتر و بیشتر فضاهای شهری است. در بسیاری مواقع نصب تعداد زیاد منابع نوری، ارزش بصری بیشتری را نمی‌آفریند. به عبارت دیگر، امروزه مسأله تهیه و تامین نور نیست، بلكه تنظیم منابع نوری برای خلق محیط مناسب بصری مساله‌ی اصلی است.

در دنیای امروز نورپردازی یک فن، علم و هنر است و باآنچه فعلاً در کشور ما روشن کردن برای دیده شدن تعریف می‌شود، بسیار متفاوت است و بهره‌گيري از آن، براي بازآفريني هويتشهري، توسعه‌ی كارآمد اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي وفراغتي شهر و تقويت حيات مدني و سرزندگي شبانه‌ی شهر، ضرورتي غير قابل انكاراست که البته ضرورت این بازآفرینی در نسبت آن با مفهوم سیاحت و گردشگری معنای ژرف‌تری می‌یابد.

1
 

2

تصویر1و2 : نورپردازی در فضای عمومی

آن چه در این بین متوجه مسئولان شهری است نورپردازی حریم عمومی موجود در فضاهای شهری است که نوعاً قابل استفاده برای تمام افراد جامعه بوده، از آن به عنوان اماکن و فضاهای عمومی یاد می‌شود که از جمله این فضاها می‌توان به پیاده‌راه‌ها، میادین، فضاهای سبز، بوستان‌ها، ابنیه‌ی تاریخی، بقاع متبرکه و ... اشاره نمود که با نوع طراحی و نحوه‌ی ابراز بصری خویش، ضمن تأثیرگذاری بر ابعاد روحی و روانی افراد جامعه، بیانگر هویت فرهنگی و تاریخی آن نیز خواهند بود.

ساختار فرهنگی و اصیل کشور ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و در پی ابراز و جلوه‌ی خویش در مکان‌های عمومی و به مناسبت‌های مختلف تاریخی و مذهبی است که یکی از ابزارهای نیل بدین مقصود نورپردازی صحیح و اصولی است.

آداب نورپردازی در ایامی خاص همچون موسم اعیاد، جشن‌ها و سوگواری‌ها، مساله‌ای است که در صورت یافتن راهکارهای مفید، می‌توان از نتایج آن در تمام ایام خاصِ آتی استفاده نمود. اگرچه خودجوش بودن بخش اعظم نورپردازی ها و اجرای آن توسط خود مردم در اعياد و مناسبت هاي مذهبي، ویژگی مهمی برای آن  تلقی می شود، اما در هر صورت ساماندهی و ارائه الگوهایی برای نظم دادن به این رفتارها مانند هر رفتار عمومی در شهر، می تواند مفید و لازم بوده و نهایتاً به زیبایی بیشتر این جشن ها و یا جلوگیری از بروز بعضی بی نظمی ها و معضلات و یا خطرات برای شهروندان منجر گردد.

باید توجه داشت در مسیر طراحی نورپردازی این فضاها اهداف بسیاری مدنظر است که از جمله مهم‌ترین آنها عبارتند از: ارائه الگوی یکپارچه برای نورپردازی در مناسبت‌های ملی‌مذهبی، ارج نهادن به مناسبت‌ها با نورپردازی، ایجاد مناظر زیبا و شاد در شب اعیاد، ترغیب شهروندان برای حضور در جشن‌ها، ایجاد حس مشارکت و همبستگی بین شهروندان در جشن‌ها و کاهش هزینه‌های اجرای نورپردازی در مناسبت‌ها.

 از جمله متغیر‌ها و شاخص‌های موثر در یافتن راهکارهای مناسب نورپردازی این مکان‌های عمومی، می‌توان به این موارد اشاره داشت: نوع و موقعیت مکان، درجه‌ی اهمیت و اعتبار مکان، میزان مراجعه‌کنندگان و نوع کاربران، مساحت و زیربنای آن، نوع کاربری و سرویس دهی، نوع مناسبت، نوع لامپ و چراغ و سیستم نورپردازی استفاده شده، میزان برق مصرفی، امکانات و تکنولوژی قابل استفاده در تجهیزات، هزینه‌ی تجهیزات و .... .

همچنین عواملی مانند شدت نور (پرنوری یا کم نوری)، رنگِ نور(رنگ‌های متنوع و شاد برای ایام شادی و عدم تنوع رنگی برای موسم سوگواری)، حرکت و رقصِ نور(خصوصاً در ایام اعیاد) از جمله عوامل تأثیرگذار در القاء حس غم و یا شادی خواهد بود که البته چارچوب و نحوه‌ی تقرب به این عوامل نیازمند بحث و مطالعات جدی است که استفاده از تجارب دیگر کشورها در این زمینه می‌تواند کارگشا باشد.

در کنار این عوامل از مفاهیم و عناصر دیگری نیز در جهت القاء فضای شاد یا حُزن‌آلود می‌توان بهره برد. موسیقی، آب، رنگ، حرکت، شکل و .... از جمله مفاهیم قابل ترکیب با نور در نورپردازی است.در مورد ابنیه‌ی تاریخی و آیینی باید در نظر داشت که نورپردازی این بناها با توجه به هویت، بافت تاریخی و بافت‌های مجاور طراحی شده باشد. مواردی چون قدمت، سبک معماری، مصالح ساختمانی و دیگر خصوصیت کالبدی بنا و بناهای همجوار در این روند مورد توجه قرار می گیرند.

3

4

تصویر3و4 :نورپردازی نمای ابنیه باارزش و قدیمی

اما در این میان، نباید از اثرات سوء و زیانبار نورپردازی غیرحرفه‌ای و نادرست غفلت کرد. با نفوذ لامپ‌های رنگارنگ در بین زندگی شهرنشینان این وسیله جزء لاینفکزندگی شده است. دیگر از اثرات آلودگی نوری فقط نمی‌توانبه تخریب طبیعت آسمان شب اشاره کرد و دیگر زمان آن گذشته است که تنها منجمان ازوجود آن در تنگنا باشند، چرا که به دلیل استفاده بیش از اندازه و دور از نیاز انسان‌هااز نور مصنوعی، دیگر باید اثرات مخرب آن را بر روی روان، اعصاب و سلامت فیزیکی انسان‌ها تحقیق و به عموم مردم گوشزد کرد. بدین ترتیب نحوه‌ی نورپردازی فضاهای داخلی بناها و محیط بیرونی از جمله‌ی دغدغه‌های امروزینِ طراحان معاصر است.

از جمله عوارض و پیامدهای عمومی نورپردازیِ غیراصولی در اماکن عمومی، آلودگی نوری، خیرگی نور، مصرف بالای انرژی برق، به هم ریختگی سیمای شهری و ... است که متأسفانه امروزه از جمله امور قابل مشاهده در اغلب کشورها است. چنانچه این نورپردازیِ نادرست به بهانه ایام و مناسبت‌های خاص صورت پذیرد، می‌تواند علاوه بر عوارض مذکور، در جهت عکس هدف و منظور پاس‌داشتِ موعدی خاص حرکت کند و نتایج روانی نامطلوبی داشته باشد.

به منظور رفع ناهنجاری‌های مورد نظر در این مکان‌ها و در ایام خاص با توجه به حجم نسبتاً بالای چراغ‌ها و لامپ‌های مورد نیاز در چنین نورپردازی‌هایی، علاوه بر توجه به ضوابط و استانداردهای موجود در این زمینه، می‌توان از لامپ‌هایی مانند لامپ‌های کم مصرف و سیستم‌هایی مانند سیستم LED و فیبرنوری ، انرژی‌های خورشیدی، سنسورها و سیستم‌های هوشمند بهره برد تا ضمن به حداقل رساندن مصرف انرژی، به نکات مربوط به ایمنی محیط زیست نیز توجه شود.

5

6

تصویر5و6:نورپردازی درخت و آلاچیق با LED