كارمايه نقاشی‌هاي رنگ روغن دوره قاجار

در اواخر قرن 18 و قرن 19 (دوره قاجاریه)، در ایران یک سنت نقاشی رنگ روغن شکوفا شد که بعضی از آن آثار را می‌بایست در زمره‌ی بهترین نمونه‌های این رشته محسوب کرد. ظهور هنرمندانی چون «میرزا بابا»، «صنیع الملک» (ابولحسن غفاری کاشانی)، «مهرعلی»، «ابوالحسن نقاش‌باشی افشار»، «محمد حسن بیک افشار ارومی» و در نهایت، «کمال الملک» (محمد غفاری)، شاهدی بر این مدعاست.

صحنه‌های مذهبی، طبیعت بی‌جان، شمایل‌نگاری( در شکل ایستاده، نشسته و یا مادر و فرزند)، صحنه‌های بندبازی (آکروباتیک)، حرکات موزون و صحنه‌های رزم و شکار، موضوعاتی است که نقاشان آن دوره را به خود مشغول کرده است. از آنجایی که شاهان و شاهزادگان مهمترین سفارش‌دهندگان آثار هنری و نافذترین حامیان آن بوده‌اند، شاه و نخبگان سیاسی و اعضای طبقه تاجران محوریت اکثر آثار را تشکیل می‌دهند.

اما این صحنه‌های درباری گاهی به زمان و مکان خاص مربوط می‌شوند. در واقع، هدف نمایش شوکت شاهانه به طور عام بوده است. شاهان قاجاری برای نفوذ دادن قدرت خود در اذهان مردم و بزرگنمایی سلطنت خویش، تصاویر تک‌چهره و یا دسته‌جمعی خانواده خود و یا دیدار سفیران خارجی را به نمایش می‌گذاشتند. حتی گاهی این چهره نگاری‌ها با تصویر پردازی‌های دوره‌ی ساسانی شبیه‌سازی شده است.

 به عنوان مثال «فتحعلی‌شاه» برای نمایش شوکت و جلال خود به جهانیان با حالات و چهره‌های مختلف در تابلوهای نقاشی بسیاری ظاهر شد. از آن‌جمله نقاشی معروف «مهرعلی» است که در سال1810 ترسیم شد و بارها از روی آن تکثیر شد (در موزه ارمیتاژ، سن پیترزبورگ، به ابعاد  253*124 و در نگارستان تهران به ابعاد 246*125 به سال 1813/1228 ه.ق.). در این نقاشی «فتحعلی‌شاه» در لباس رسمی دربار قاجار که با عصایی مرصع در دست راست محکم در جای خود ایستاده، تصویر شده است.

جواهرات بکار رفته در تاج، یقه لباس، حمایل و بازوبند، کمربند و منگوله‌ی مچ بندها، شمشیر و قمه به او اقتدار بیشتری می‌بخشد. حذف تزئینات و نقوش، در پس زمینه‌ی اثر و آرایش‌های اغراق‌آمیز در لباس و به‌ویژه در قنداره پاشنه بلند و جوراب پشمی گلدار، در جهت تاکید بر شخصیت و خصایص ذاتی «فتحعلی‌شاه» است.{تصوير شماره یک}

تصوير شماره یک

برای شمایل نگاری دوره‌ی قاجار به آثار بسیاری می‌توان اشاره نمود که  حالت نشسته را به نمایش گذاشته‌اند. دو اثر مشابه «کمال‌الملک» در سال‌های 1889/1307 ه.ق(به ابعاد 120*82 موجود در موزه هنرهای معاصر تهران ) و 1891/1309 ه.ق( به ابعاد 165*105 موجود در مجموعه‌ی خصوصی کمال الملک) که پرتره‌ای از «ناصرالدین شاه» در حالت نشسته بر مبلی اروپایی با یونیفرمی نظامی را نمایش می‌دهند نمونه‌ای از این گونه آثار است.{تصوير شماره دو}

 تصوير شماره دو

شمایل‌نگاری‌های غیر شاهانه نظیر کار محمد حسن با عنوان «مادر و فرزند» (به ابعاد 132*78 دهه دوم یا سوم قرن 19، موجود در مجموعه قاجاری «هاشم خسروانی») و یا آثار نقاشان ناشناس در سال‌های 1810 تا 1820 (در موزه‌ی نگارستان با عنوان «زنی با یک فرزند و یک گربه» (به ابعاد  119*75 ) یا «خانواده» موجود در موزه کتابخانه اکسفورد) حایز شمارش هستند.

«دو دختر حرمسرا»، اثر «میرزا بابا» (به ابعاد 106*164 موجود در مجموعه اجتماعات سلطنتی آسیایی لندن) در حدود سال‌های 1811 تا 1814، چند اثر بنام «زنان آکروبات»، متعلق به احمد (به ابعاد 151*80 موجود در موزه آلبرت لندن) دهه دوم یا سوم قرن 19، و «دختران به دور سماور»، اثر اسماعیل جلایر (به ابعاد 143*195 موجود در موزه آلبرت لندن) به تاریخ ربع سوم قرن 19 را می‌توان به عنوان نمونه‌های نقاشی صحنه‌های بند بازی، حرکات موزون و نوازندگان سازهای محلی یادآور شد.

صحنه‌های رزم و شکار موضوع دیگری برای هنرمندان دوره‌ی قاجاری محسوب می‌شود، که به قصد بازنمایی توان و اقتدار پادشاهان زمان ترسيم شده است. از آن‌جمله می‌توان به «بازبینی نظامی فتحعلی شاه و عباس میرزا»، اثر نقاش ناشناس در سال 1815 (به ابعاد 203*415 موجود در موزه‌ی آرمیتاژ، سن پیترزبورگ) اشاره کرد.{تصوير شماره سه} و یا «شکار فتحعلی شاه و پسرش»، اثر نقاش ناشناس در اوایل قرن 19 (به ابعاد 355*520 موجود در سالن آشوکا دهلی نو){تصوير شماره چهار}.
 

تصوير شماره سه

یکی از آثار برجسته‌ی دوره‌ی قاجاریه که بدست «میرزا بابا» خلق شده است، «طبیعت بیجان» (به ابعاد 66*61 موجود در موزه نگارستان تهران سال 1785 )، وی می‌باشد. معمولاً در طبیعت بی‌جان‌های دوره‌ی قاجاریه اشیا فرعی چون صراحی و جام، میوه و گلدان و سایر اشیا در فضایی دوبعدی تصویر را پرمی‌کنند.

در برخی پرده‌ها چشم‌اندازی از طبیعت یا معماری در پس‌زمینه به چشم می‌خورد. طبیعت بی‌جان به عنوان اثری مستقل، هرگز در هنر نقاشی ایران سابقه نداشته است و عنوان اثر نشانگر ذهنیت «میرزابابا» و تاثیرپذیری آن از فرهنگ نقاشی اروپایی است.{ تصوير شماره پنج} نقاشی‌ای که در نیمه‌ی اول قرن 19 توسط نقاش

تصوير شماره چهار

ناشناس با عنوان «طبیعت بیجان در مقابل باغ قصر و گربه» ( مجموعه قاجاری هاشم خسروانی) ترسیم شده است مثال دیگری است از آثار طبیعت بی‌جان آن دوره.{تصوير شماره شش}

تصوير شماره پنج

تصاویر مذهبی در این دوره بیشتر مربوط به قیام کربلا می‌شود چرا که این تصاویر را برای روایت در قهوه‌خانه‌ها می‌کشیدند. از آن‌جمله «قیام کربلا»، اثر «عباس الموسوی» (به ابعاد 189*299 اوخر قرن 19 و اوایل قرن 20، موجود در مجموعه توماس القانیان) می‌باشد {تصوير شماره هفت} و یا اثری دیگر در همان دوره توسط «عبداله مصور» به ابعاد 171*289 ( موجود در مجموعه «لیلا تقی نیای میلانی»).{تصوير شماره هشت}

تصوير شماره شش

تعدد کتب و مقالات فارسی و خارجی در چند دهه‌ی اخیر نشانگر زمینه‌ی گسترده‌ی فعالیت علمی بر روی نقاشی و هنر دوره قاجاریه می‌باشد. دوره‌ای که چرخش‌های نظری و زیبایی‌شناسانه زیادی را در خود تجربه کرده است. دوره‌ای که نقاشی از فرم و سبک شرقی- آسیایی خود به سمت نقاشی آکادمیک متاثر از اروپا پیش رفته است.{شماره یک و شماره دو را مقایسه کنید}.
 

تصوير شماره هفت

 تصوير شماره هشت