خشت‎های خیال معماری ایران

معمارنت- کتاب تازه‎انتشار کامبیز نوایی و کامبیز حاج قاسمی، خشت و خیال نام دارد. نامی که نسبت مباحث کتاب را با فرهنگ و ادبیات حوزۀ تمدنی مورد بررسی‎اش نشان می‎دهد.

خشت و خیال به گفتۀ نگارنده‎هایش متنی است پیرامون معماری اسلامی ایران؛ که محدودۀ آن در تاریخ از ظهور اسلام تا اواخر حکومت سلسلۀ قاجار و بر روی نقشه از ماوراءالنهر، دریای مازندران و کوه‎های دربند تا خلیج فارس و از میان‌رودان تا سند است. این متن می‎کوشد معنای معماری این حوزۀ تاریخی جغرافیایی را از خلال بررسی مهمترین آثار موجود که بیشتر نیز در شهرها قرار دارند، بفهمد و پیوند میان اندیشۀ معماران و این آثار را نشان دهد. بنابراین این متن خود را از متون تاریخ معماری، پرتره نویسی بناها یا مباحث مربوط به کاربری بناها جدا می‎کند و در زمرۀ کتاب‎های مربوط به فنون معماری و هنرهای وابسته نیز قرار نمی‎گیرد؛ اگرچه به تمامی این مباحث از زاویه‎ای می‎نگرد که معنای فرهنگی معماری حوزۀ تمدنی ایران را در دورۀ اسلامی فهم کرده و شرح دهد.

ساختار متن از یک پیش‎درآمد و 9 گفتار اصلی تشکیل شده است که در آن:
 «سرآغاز»، موضوع کتاب را شرح می‌دهد، محدوده‌های تاریخی و جغرافیائی تحقیق، روش و منابع تحقیق و این قبیل نکات را بیان می‌کند؛ در حالیکه «پیش درآمد»، لطیفة نهانی، مبانی نظری تحقیق را معرفی می‌کند و شرح می‌دهد که در معماری «خیال» اصل و مبنای همه چیز است و خیال، خود، پروردة عالمی ذهنی یا به عبارت بهتر قلبی در درون جان معمار است. بدین‌گونه، برای درک اثر معمار باید به خیال او راهی جست.

گفتار اول، «حریم و خلوت» به کلی‌ترین مرتبة طرح بناها در معماری اسلامی ایران یعنی درون‌گرائی می‌پردازد و پیامد این انتخاب را بر ترکیب فضاهای باز و بسته، ارتباط بیرون و درون و کیفیت متفاوت جداره‌های بیرونی با فضای درونی آثار نشان می‌دهد، و بالاخره تأثیر این همه را در شخصیت مجموعه‌ها آشکار می‌نماید.

گفتار دوم، «نظم بلورین» به موضوع شکل و به‌کارگیری هندسه‌ای ناب و کامل در بناها متوجه است. این هندسه را در عرصه‌های دوبعدی و سه بعدی طرح و در ترکیب‌بندی آنها جستجو می‌کند. در این گفتار مباحثی چون خلوص اشکال، انتظام مرکزی، توجه و تأکید بر محورها، جهت و بی‌جهتی، تقارن و تکرار مطرح می‌شود و مصادیق آن در معماری پیش چشم قرار می‌گیرد.

گفتار سوم، «گوهری در درون»، نیز با هندسه سر و کار دارد، با هندسه‌ای که در فضاهای داخلی بناهای سنتی موج می‌زند. از آنجا که در این فضاها سقف‌ها نقش اصلی را به عهده دارند بنابراین بحث به هندسة سقف‌ها کشیده می‌شود و در طی آن از اصول طراحی سقف‌های متکی بر گوشواره‌ها، از مقرنس، رسمی، و از یزدی‌بندی و کاسه‌سازی سخن به میان می‌آید.

گفتار چهارم، «تار و پود پنهان»، باز هم سخن از هندسه می‌گوید؛ منتهی این بار «خشت و خیال» به هندسة باطنی بناها وارد می‌شود؛ هندسه‌ای بافته از پنج ضلعی‌ها و ده ضلعی‌ها. گویی طراح در هنگام ترکیب‌بندی حجم‌ها و نماها و فضاها همزمان در لایه‌ای دیگر که در پسِ ظاهر پنهان است، در حال ترکیب‌بندی دیگری است. «تار و پود پنهان» به هشت بنای مهم تاریخ می‌پردازد و در آنها مجموعاً یازده تصویر (برش افقی، عمودی و نما) را تحلیل می‌نماید، تا آشکار کند که در این معماری به جای نسبت‌های طلایی با هندسه‌ای طلائی مواجهیم.

گفتار پنجم، «خاک و کیمیا»، به کاربرد مواد و مصالح در این معماری می‌پردازد؛ به آجر، گچ، چوب، سنگ و آینه. معلوم می‌کند که این‌ها نه مصالحی بیجان، که موجوداتی شریف‌اند که در کنار هم می‌نشینند و فضاها را می‌آفرینند. معمار قدیمی در اینجا به مثابه کیمیاگری است که تلاش می‌کند در هر ماده حسن‌ها را بجوید و نقص‌ها را برطرف سازد. مس وجود هر ماده‌ای باید طلا شود تا در مقیاس کلی‌تر مس وجودِ بنا نیز ارتقا یابد.

گفتار ششم، «نقش عجب»، کتابی است در دل کتاب و به هندسة نقوش عنایت دارد. نقوش یا هندسی‌اند که به گره موسوم‌اند و یا گیاهی که اغلب ترکیبی از اسلیمی‌ها و ختایی‌ها است. بخش مهم «نقش عجب» به کشف روش‌های طراحی نقوش هندسی مربوط است؛ مخصوصاً جستجوی مفصلی که دربارة روش طراحی گره‌های خانوادة پنج ضلعی صورت پذیرفته کاری است کاملاً تازه و نو.

گفتار هفتم، «صدای سخن عشق»، به رنگ این معماری می‌پردازد، به آن چیزی که بواسطة آن معماری ایران از معماری سایر فرهنگ‌های جهان متمایز می‌گردد. در این گفتار رنگهای معماری ایران معرفی می‌شوند و ترکیبات آنها مورد توجه قرار می‌گیرد. رنگ بر نقش می‌نشیند و ترکیب‌ دل‌انگیز نقش و رنگ بر سطوح و احجام بنا، تا فضا را کیفیتی خاص ببخشد، کیفیتی که بهشت را تداعی‌می‌کند.

گفتار هشتم، «کلک خیال‌انگیز»، به موضوعی که بیش از هر چیز مختص معماری دورة اسلامی است می‌پردازد. خط و کلام مقدس بر بدنة بناها قرار می‌گیرد تا آنها را سخن‌گو و ذاکر نشان دهد. گویی آرام و قرار گنبد بر پایة خود نه حاصل محاسبات فنی و اجرای دقیق ساختمانی، که محصول پیوند با کلام متبرک است؛ وصلتی همیشه مبارک.

گفتار نهم، «در گلستان خیال»، قصة طراحی فضای باز است. این گفتار نخست به طراحی درون حیاط‌ها، اصل و اساس و قلب ساختمان‌های سنتی، می‌پردازد. سپس به طراحی باغ متوجه می‌شود، بازیگران صحنة باغ‌ها و انواع ترکیب‌بندی آنها را آشکار می‌سازد. متن و تصویرها می‌کوشند تا بگویند که چگونه باغساز قدیمی چیزی را خلق می‌کند که بوی بهشتی دارد و چه می‌کند که جان ما در آن آرام می‌گیرد. قطعة نهایی «درگلستان خیال»، جایی که «خشت و خیال» نیز به پایان می‌رسد، به مجموعة باغ شهر اصفهان دورة صفوی می‌پردازد و آنرا با نگاهی معمارانه شرح می‌کند.

 بخش ضمائم کتاب نیز شامل واژه‎نامه و فهرست‎های متعدد (منابع فارسی، خارجی، تصاویر بناها و فهرست راهنما) است. این گفتارها معمولاً با حاشیه‎ها، یادداشت‎ها و تصاویری نیز همراه هستند که گاه به عنوان بحثی در حاشیه به صورت مفصل ارائه شده است.

منابع خشت و خیال آنگونه در سرآغاز کتاب توضیح داده شده است در سه دسته قرار گرفته‎اند که شامل: کتاب‎ها و مقالات، صاحبنظران و مصادیق معماری و هنرهای وابسته می‎شوند. اگرچه به شهادت نویسندگان و خود مباحث کتاب سهم عمدۀ ارجاعات به بررسی خود آثار برمی‌گردد، اما منابع مرتبط با فرهنگ اسلامی و ایرانی همچون قرآن کریم و کتب احادیث و روایات و متون شعر و ادب ایران و تاریخ ادبیات، همچنین کتب و مقالات تاریخی و منابع تاریخ معماری اسلامی و هنرهای وابسته و مراجع مربوط به مبانی نظری معماری و هنرها نیز در تدوین مباحث کتاب نقش داشته‎اند.
به گفتۀ نویسندگان کتاب، در ارائة حاصل کار تلاش شده تا متنی به زبان ساده، قابل درک برای معماران و هنرمندان و همینطور غیر متخصصان فراهم شود. در این متن جابه‌جا اشاره‌هائی به حکمت پس و پشت این معماری به چشم می‌خورد، اما بیش از آن تلاش شده است تا این معانی حِکَمی در لابه‌لای توضیحات معمارانه به مخاطب انتقال یابد تا مؤلفان از جایگاه خود فراتر نرفته و ماهیت کتاب همچنان معمارانه باقی بماند. متن «خشت و خیال» با عکس، نقشه و تصاویر گرافیکی متعدد به نحوی ترکیب شده است تا خود، به مثابه بنائی جلوه کند و فضائی را بنمایاند، فضائی خاص که شرح این معماری را نه فقط بوسیلة کلام بر مخاطبان باز‌گوید، که آن را در مقابل دیدگان ایشان نیز به تصویر کشد و بر جانشان بنشاند.

آنگونه که در مقدمۀ کتاب آمده مقدمات تألیف «خشت و خیال» در سالهای 1355 تا 1357 هجری‌شمسی شکل می‎گیرد و چندی بعد چنین به نظر می‎رسد که می‌توان با فعالیتی فشرده، در یکی دو سال، پژوهش‌های قبلی را به کتابی تبدیل کرد و به انتشار رساند. اما این بازنگری حدود یک دهه به طول می‎انجامد و در این مدت پژوهشی دوباره انجام می‎شود. بعد از آن نیز، وقایع گوناگون تکمیل مطالعه و نوشتن، و آماده‌سازی و انتشار کتاب را به عقب می‎راند. تا اینکه قصة «خشت و خیال» پس از سه دهه از آغاز بازنگری آن به پایان رسید و کتاب منتشر شد.

در این مطلب ما تنها به معرفی انگیزه‎های نگارش، ساختار و فهرست محتوای این کتاب پرداختیم؛ حال آنکه این اثر تازه نیز مانند هر کتاب دیگری متنی است که با نقد و بررسی متخصصان پربارتر شده و ارزش‎ها و خلاء‎های آن برای تحقیقات آینده نمایان می‎شود.