افزودن دیدگاه جدید

تصویر1: نمای مغشوش (منبع تصویر: نگارنده)

 

معمارنت-در خبرها شنیدیم که چندی پیش طرح «الزام شهرداری تهران به رعایت اصول معماری ایرانی اسلامی در زیباسازی نما و منظر شهری» در پانصد وسومین جلسه شورای اسلامی شهر تهران مطرح و در نهایت برای بررسی بیشتر به کمیسیون عمران بازگشت. این طرح در حالی در دستور کار قرار گرفت که برخی اعضای شورا با تصویب آن به دلایل مختلفی مخالف بودند. در همین راستا و با توجه به محتوای برخی مباحث مطرح شده توسط اعضای شورا در جلسۀ مذکور، لازمست نکاتی چند ذیل نظرات هر یک از اعضاء مورد توجه قرار گیرد.

 

آقای احمد مسجد جامعی، رئیس ستاد شورایاری‌های شهر تهران با تاکید بر گستردگی حوزۀ معماری اسلامی، گفت: «ساخت وساز به سبک اسلامی ضمن آن‌که رعایت یکسری اصول را در برمی‌گیرد، بنا به مقتضیات انسان و محیط تغییر می‌کند و متحول می‌شود. درشهرسازی اسلامی، شهر بر شهروند مقدم نیست، چرا که با وجود شهروند مسلمان است که شهر اسلامی شکل می‌گیرد، چنانچه این نسبت بین انسان و شهر تعریف نشود شهر تنها جنبۀ فیزیکی و کالبدی پیدا خواهد کرد.»

 

همان‌طور که ملاحظه می‌شود، سخنان این عضو شورای شهر درست و البته در اغلب موارد اموری بدیهی و مسلم‌اند که متاسفانه با وجود قوانین و ضوابط متعدد بیان شده در اسناد فرادستی، بیانگر عدم پیشرفت چنین طرح‌هایی و در نتیجه ارائه مباحثی کلی و اتلاف وقت در شورای شهر است.
 

آقای دانشجو سخنگوی شورا تاکید کرد: «این‌که شهر و شهروند بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند یک امر بدیهی است، چرا که نمی‌توان تصور کرد که نماهای شهری که بسیار وضعیت آشفته‌ای دارند، در روحیۀ شهروندان بی‌تاثیرند. تاثیرپذیری شهروندان از این آشفتگی در نماهای شهری تا حدی بالا رفته که جا دارد به این موضوع ورود پیدا کنیم. در بیشتر نقاط دنیا، مالکان نمی‌توانند به دلخواه هر نمایی را در ساختمان خود به کار ببرند و نمای ساختمان در دنیای کنونی دیگر نمی‌تواند جز مسائل شخصی و علائق مالکان باشد و باید یکسری اصول در طراحی و نمای ساختمان رعایت شود تا نظمی بر آن حاکم شود. در حال حاضر نمای ساختمان ها در سطح شهرها به خصوص در تهران بی‌نظمی را دارند که باید جلوی آن گرفته شود.

 

در بیان آقای دانشجو، به جای تکیه بر امور تعریف نشده و مبهم، به نکات درستی همچون نظم، قانونمندی و عدم آشفتگی در نمای شهری اشاره شده که مصادیق و راهبردهایی اساسی در جهت ساماندهی و زیباسازی نمای شهری است.
 

خانم معصومه آباد عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر با اشاره به این‌که این موضوع در طرح‌های بالا دستی همچون برنامه پنجم توسعه و شورای عالی و معماری شهرسازی ضوابط و قوانینی دارد، اظهار کردکه  لزومی ندارد به آن پرداخته شود.

 

اما لازم به یادآوری است که موضوع مورد اشاره علاوه بر موارد یاد شده، در برنامه پنج ساله شهرداري تهران نیز دارای ضوابط و راهبردهایی است و وظایفی را متوجه مجموعه مدیریت شهری تهران و از جمله شهرداری و شورای شهر نموده که در زیر بدان اشاره می‌شود:

 

در ماده 1 برنامه پنج ساله شهرداري تهران، چشم‌انداز اقدامات شهرداری تهران در راستای ساماندهی تهران به عنوان شهري با اصالت و هويت ايراني- اسلامي (شهري كه براي رشد و تعالي انسان و حيات طيبه، سامان مي‌يابد) خواهد بود.

 

همچنين در ماده 1 لايحه مذکور، ساماندهي سيما و منظر شهري با تأكيد بر هويت معماري و شهرسازي ايراني- اسلامي به عنوان یکی از اهداف پیش‌رو اشاره شده است.

 

هدف مذکور در راهبردهای توسعه شهرسازي و مديريت شهري شهرداري تهران،  مطرح در ماده 8 چنین تبیین شده است:

 

ساماندهي فضاهاي شهري از نظر کيفيت‌هاي محيطي و انتظام بصري، هويت‌بخشي و پاسخگوئي به نيازهاي رواني و عاطفي شهروندان
ارتقاء کيفيت محيط شهري، با توسعۀ عرصه‌هاي عمومي، ايجاد سرزندگي در محيط شهري و تقويت نشانه‌هاي هويتي شاخص شهر و ساماندهي مبلمان و تجهيزات شهري
ارتقاء کيفيت معماري شهر تهران با ساماندهي نماها و سيما و منظر شهر همراه با اعمال اصول ايمني و زيبايي، انسجام‌بخشي به کالبد محله‌ها و ايجاد ترکيبات شکلي و حجمي مناسب براي ابنيۀ خاص شهر
احياء معماري و شهرسازي ايراني - اسلامي در هرگونه تحولات و مداخلات کالبدي شهر

 

در بیان راهبرهای توسعه در ماده 1 لايحه برنامه پنج ساله شهرداري تهران به این موارد نیز اشاره شده است:
هويت بخشي به فضاهاي تاريخي با تاکيد بر هويت محله‌اي
ارتقاء کيفيت محيط شهري با توسعه عرصه‌هاي عمومي، ايجاد سرزندگي در محيط شهري و تقويت نشانه‌هاي هويتي شاخص شهر و ساماندهي مبلمان و تجهيزات شهري.

 

در ماده 6 لايحه برنامه پنج ساله شهرداري تهران، آمده است: «شهرداري تهران موظف است براي احياء، و ارتقاء کيفيت محيط شهري و در جهت تعريف هويت شهر و پاسخگويي به نيازهاي رواني و عاطفي شهروندان، نسبت به تهيه طرح سازمان کالبدي بصري شهر تهران، اقدام نمايد».

 

در ماده 16 لايحه برنامه پنج ساله شهرداري تهران آمده است: «شهرداري تهران موظف است، به منظور خوانايي شهر، نسبت به تهيه طرح ساماندهي سيماي شبانه و روزانه و حفظ تشخص‌ها و نمادهاي محلي با تأکيد بر هويت معماري ايراني – اسلامي، اقدام نمايد».
 

به گفته آقای علی‌رضا دبیر، عضو هیات رئیسه شورا، «موضوع رسیدگی به رعایت اصول معماری اسلامی ایرانی در ساختمان‌ها براساس برنامه پنج ساله توسعه، به شورای عالی معماری وشهرسازی محول شده که تا کنون خروجی از کمیته مسئول دیده نشده است.» این گفته وی موضوعی صحیح و بجاست که متاسفانه همچون دیگر مستندات قانونی موجود در این راستا مغفول مانده است. شرح ماده مورد اشاره و برخی ضوابط مرتبط با این بیان بدین ترتیب است:

 

در ماده 169برنامه پنجم توسعه، شورای عالی شهرسازی و معماری موظف شده است به منظور تدوین وترویج الگوهای معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی، با تشکیل کارگروهی مرکب از نمایندگان دستگاه‌های ذی‌ربط و صاحبنظران و متخصصان رشته‌های معماری، شهرسازی و حوزوی نسبت به انجام پژوهش‌های کاربردی، سیاستگذاری، تدوین ضوابط و مقررات و ترویج الگوهای مورد نظر اقدام نماید. در تبصره 2 آن نیز وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر دستگاه‌های آموزشی موظف شده است براساس توصیه‌های شورای عالی شهرسازی و معماری نسبت به بازنگری سرفصل‌ها ومحتوای دروس مربوطه اقدام نمایند.

 

در ماده 15 سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه، بر هويت‌بخشى به سيماى شهر و روستا، بازآفرينى و روزآمدسازى معمارى ايرانی- اسلامى، رعايت معيارهاى پيشرفته براى ايمنى بناها و استحكام ساخت و سازها تاکید شده است.

 

بنا به پیشنهاد وزارت مسکن و شهرسازی، شوراي عالي شهرسازي و معماري ایران در تاریخ 2/7/1375 تصویب و مقرر نمود ظرف سال جاري اصول و ضوابط طراحي شهري و همچنين اصول و ضوابط معماري ساخت و ساز بناها بر اساس معيارها و ارزش‌هاي اسلامي با هدف رشد و اعتلاي طراحي شهري و معماري اسلامي و ايراني تهيه و به تصويب شوراي عالي شهرسازي و معماري برسد.

 

مطابق ماده 12 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسكن و شهرسازي موظف است ظرف چهارماه پس از ابلاغ اين آيين‌نامه شرح خدمات طرح‌هاي جامع و تفصيلي، طراحي فضاهاي شهري، طرح‌هاي هادي روستايي و همچنين متن دستور نقشه‌هايي را كه در شهرها توسط شهرداري‌ها، در روستاها توسط بنياد مسكن انقلاب اسلامي و در شهرهاي جديد توسط شركت عمران شهرهاي جديد به متقاضيان احداث بنا داده مي‌شود، به منظور رعايت اصول شهرسازي و معماري ايراني ـ اسلامي، بازنگري، اصلاح و تكميل نموده و پس از تصويب توسط كار گروه مسكن ابلاغ نمايد.

 

مطابق ماده 13 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، به منظور ارتقاء كيفي و صيانت از جريان طراحي معماري و اجراي ابنيه متناسب با فرهنگ ايراني ـ اسلامي بر كليه طرح‌هاي معماري و شهرسازي به خصوص در ساختمان‌هاي دولتي و نهادهاي عمومي مهم، شاخص و تأثيرگذار در سيماي شهرها و روستاها، كميسيون معماري و شهرسازي ايراني ـ اسلامي متشكل از وزير مسكن و شهرسازي (به عنوان رئيس) و رؤساي سازمان‌هاي ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، وزارت كشور، بنياد مسكن انقلاب اسلامي، سازمان نظام مهندسي ساختمان و حداكثر سه نفر از رؤساي دانشكده‌هاي معماري و شهرسازي (با انتخاب وزير علوم، تحقيقات و فناوري) و دو نفر از شهرداران (با انتخاب ورزير كشور) و سه نفر از متخصصين رشته‌هاي معماري و شهرسازي معتقد به معماري ايراني ـ اسلامي (با انتخاب رئيس كميسيون) در وزارت مسكن و شهرسازي تشكيل مي‌شود.

 

مطابق ماده 15 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، كليه دستگاه‌هاي اجرايي و شركت‌هاي دولتي كه به نوعي از بودجه عمومي دولت استفاده مي‌كنند موظفند الگوهاي معماري ايراني ـ اسلامي را در طراحي و ساخت پروژه‌هاي اداري، آموزشي، درماني و مسكوني لحاظ نمايند. طرح‌هاي معماري موضوع اين ماده بايد قبل از آغاز عمليات اجرايي به تأييد كميسيون موضوع ماده 12 برسد.

 

مطابق ماده 16 آیین‌نامه اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، وزارت مسكن و شهرسازي موظف است با همكاري وزارت كشور و شهرداري‌ها نسبت به مطالعه، طراحي و ساخت پروژه‌هاي طراحي شهري (فضاهاي شهري، ميادين و محورها) با رويكرد الگوسازي در جهت احياء و ترويج ارزش‌هاي فرهنگ معماري و شهرسازي ايراني ـ اسلامي اقدام نمايد.

 

در ماده 20 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، دولت مكلف است از فرهنگ غني ايراني ـ اسلامي در حوزه معماري و شهرسازي و ارتقاء كيفيت طرح‌ها، توجه به مباني و رعايت هويت ايراني ـ اسلامي در كليه طرح‌هاي شهرسازي، معماري و توليد مسكن صيانت نمايد.

 

بند اول ماده دوم فصل اول قانون نظام مهندسي و كنترل ساختمان، مصوب اسفند 1374 كه به تبيين اهداف و خط مشي‌هاي سازمان نظام مهندسي مي‌پردازد، «تقويت و توسعه فرهنگ و ارزش‌هاي اسلامي در معماري و شهرسازي» را به عنوان اولين هدف معرفي نموده است.

 

بند اول ماده 73 آيين‌نامه اجرايي قانون نظام مهندسي و كنترل ساختمان، مصوب بهمن 1375 كه به ا ختيارات و وظايف هيأت مديره سازمان نظام مهندسي مي‌پردازد، «برنامه‌ريزي در جهت تقويت و توسعه فرهنگ و ارزش‌هاي اسلامي در معماري و شهرسازي» را به عنوان اوليه وظيفه هيأت مديره سازمان اعلام مي‌كند.

 

ماده 1 اساسنامه «مركز مطالعاتي و تحقيقاتي شهرسازي و معماري» منظور از تأسيس اين مركز را «هماهنگ كردن، متمركز ساختن و اجراي برنامه‌هاي مطالعاتي و تحقيق در زمينه شهرسازي و معماري در كشور و تهيه ضوابط معيارها و آئين‌نامه‌هاي مربوط به ويژه در زمينۀ شهرسازي و معماري اسلامي- ايراني و همچنين انجام راهنمائي‌هاي لازم در تهيه و اجراي طرح‌هاي شهرسازي و معماري متناسب با نيازهاي كشور» ذكر نموده است.
 

در نهایت به سخنان آقای مهدی چمران رئیس شورا پرداخته می‌شود که در نوع خود قابل تامل است. وی در جریان بررسی طرح گفت: «هدف از ارائه این طرح تعیین شاخص برای نمای ساختمان‌ها نیست، بلکه می‌خواهیم استفاده یکسری از مصالحی که ضدمعماری اسلامی ایرانی است را منع کنیم و استفاه از مصالحی را که موافق با معماری ایرانی و اسلامی است مورد تشویق قرار دهیم. معماری اسلامی را هیچ‌گاه نمی‌توان تعریف کرد. اگر 3 سال هم فرصت در نظر بگیرید، مشخصات معماری اسلامی را نمی‌توانید تدوین کنید، چرا که بعد از انقلاب اساتید معماری و حتی سازمان‌های مختلف در حال تهیه کردن این شاخص‌ها هستند که با وجود کارهای بسیار بزرگی که در این زمینه صورت گرفته، ولی نتیجه نهایی حاصل نشده است. در شورای عالی انقلاب فرهنگی کمیته‌ای متشکل از اساتید معماری کشور هر هفته گرد هم جمع می‌شوند و مباحث خوبی هم تهیه شده است، ولی در این جلسات هم به این نتیجه رسیده‌اند که اولین گام این است که آموزش معماری و شهرسازی باید اصلاح شود که این موضوع در حال انجام است. این‌که گفته می‌شود طرح را به شهرداری بدهیم تاطی فرصتی 3 ماهه شاخص‌های معماری اسلامی را تدوین کند، مگر شهرداری در ساخت ساختمان‌های خودش اصول معماری ایرانی و اسلامی را رعایت می‌کند که حالا انتظار داشته باشیم ضوابط آن را تهیه و تدوین کند. متاسفانه درشرایط فعلی در ساخت و ساز به تنها چیزی که اهمیت داده نمی‌شود، نمای ساختمان است درحالی که نمای ساختمان علاوه بر جنبۀ زیبایی در پایداری ساختمان کاهش سرما و گرما و.. تاثیر بسزایی دارد.»

 

اما این بخش از مباحث شورای شهر و سخنان بیان شده توسط آقای چمران، حاوی مطالب و نکات بسیاری است که در روزهای اخیر موجب طرح نظرات بسیاری شده است. از جمله مهمترین نکات قابل تامل در این سخنان عبارتند از:

 

چنان‌چه این طرح با هدف ساماندهی نمای ساختمان‌ها، بدون توجه به فضاها و روابط داخلی بنا و نیز روابط بناها با یکدیگر در مناسبات شهری مطرح شده بود، خود محل ایراد و اشکال بسیاری بود. اما همان‌طور ملاحظه می‌شود از نظر آقای چمران، هدف صرفاً ممانعت از به کارگیری برخی مصالح به اصطلاح ضدمعماری اسلامی و تشویق نمونه‌های موافق است، مساله‌ای که شان این طرح را تا حد پیشنهاد چند متریال ساختمانی پایین آورده، به سازگاری و ناسازگاری مصالح با معماری اسلامی پرداخته است. آیا به‌راستی کامپوزیت ماده‌ای متضاد و آجر در هر طرح و شالوده‌ای موافق و سازگار با معماری اسلامی است؟ آیا با چنین دیدگاهی نسبت به تکنولوژی و فرآورده‌های مدرن، می‌توان در ترویج و گسترش معماری بومی موفق بود؟

 

این‌گونه تاکید و پافشاری بر تعریف‌ناپذیری معماری و عدم امکان تدوین مشخصات آن چه نتیجه‌ای دارد؟ آیا عملاً امر موهوم، پوچ و دست‌نایافتنی را در مقابل مدافعان و علاقمندان به این مقوله ترسیم نمی‌کند که شاه‌کلید آن جز در دست عده‌ای معدود، قابل حصول نیست؟ موضوع تعجب‌آورتر آنست که چگونه می‌توان با عدم ارائه تعریف، در مورد جزئی‌ترین عنصر ساختمانی یعنی مصالح آن حکم صادر کرد و آن را با برچسب ضدمعماری اسلامی- و نه ناسازگار با شرایط اقلیمی- رد کرد؟

 

چه خوب بود که آقای مهندس چمران اندکی درباره کارهای بسیار بزرگ در تهیه شاخص‌های معماری اسلامی بیشتر توضیح می‌دادند. مباحث خوبی که هر هفته در شورای عالی انقلاب فرهنگی و در کمیته‌ای متشکل از اساتید معماری کشور تهیه شده است! هر چند برای بسیاری جایگاه قانونی این کمیته و صلاحیت اعضای آن در تدوین شاخص‌ها نیز محل بحث است. جالب آن که در نهایت در این جلسات هفتگی و پس از بحث‌های کارشناسی، به این نتیجه رسیده‌اند که اولین گام این است که آموزش معماری و شهرسازی باید اصلاح شود! آیا واقعا نتیجه چنین جلساتی باید چنین باشد؟ باور بفرمایید بنده در ایام دانشجویی نیز چنین تحلیل، اشکال و راهکاری را از اساتید بزرگوار و بی‌ادعای خودم هم شنیده بودم، بدون آنکه جلسات کذایی هفتگی برگزار گردد!

 

اما این‌که شهرداری در ساخت ساختمان‌های خودش اصول معماری ایرانی و اسلامی را رعایت نمی‌کند، امری صحیح است که بیان آن توسط ایشان قابل تقدیر بوده، همت والایی را نیز از همین اعضا طلب می‌کند تا در نظارت و بازخواست تخلفات شهرداری مسئولانه‌تر برخورد نمایند.

 

اما در پایان اینکه اشاره به برخی محدودیت‌های اقلیمی و مسائل پایداری در پایان صحبت‌های آقای چمران، موارد بجایی است که می‌توانست بیشتر مورد تحلیل و تببین قرار گیرد و لااقل بخشی از انتقادات از این زاویه مورد اشاره قرار گیرد.
 

این‌که سرنوشت چنین طرح‌هایی با توقف‌های طولانی در کمیسیون‌ها و نتایج عملی آن در اجرا چه خواهد بود، مساله‌ای است که نیازمند گذر زمان است، اما وجود ضوابط و قوانین مختلف و همچنین تشکیل کارگروه‌ها و کمیته‌های مختلف نه تنها گره‌ای از مشکلات جاری نمی‌گشاید، بلکه خود باعث پیچیده‌تر شدن اوضاع نابسامان ساخت‌وساز شهری خواهد بود. آنچه در شرایط فعلی از مجموعه مدیریت شهری انتظار است، در درجه اول بهره‌گیری از توان علمی اندیشمندان و جامعه دانشگاهی کشور است تا از انجام بحث‌های کلی و غیرکارشناسی جلوگیری و احیاناً از انجام اقدامات بی‌حاصل خودداری گردد. گام ضروری بعدی، نظارت و توجه بر حسن اجرای همان قوانین و ضوابط سلبی و ایجابی موجود است که در موارد متعددی رافع مشکلات بسیاری خواهد بود و لااقل در شرایط فعلی در تنظیم شرایط زندگی انسانی تاثیرگذار است. طبعاً در مواردی نیز خلل قانونی در امور عمران شهری وجود دارد که نیازمند بحث‌های کارشناسی و صرف هزینه و زمان خواهد بود که در کنار اقدامات مذکور، قابل تدبیر و تدوین است.
 

 

تصویر2: نمای رهاشده و کارنشده (منبع تصویر: نگارنده)
 

تصویر3:  نمای فرسوده (منبع تصویر: نگارنده)

 

تصویر 4:  آلودگی بصری ایجاد شده توسط یک کارگاه ساختمانی (منبع تصویر: نگارنده)